Baharatlar

Son güncelleme: 14.01.2008 13:03
  • B]Anason : Haziran-agustos aylarinda, beyaz renkli çiçekler açan, 50-60 cm yüksekliginde, bir senelik bitkidir. Gövdesi dik, silindir biçiminde, içi bos, çok dalli, tüylü ve üstü çizgilidir. Alt yapraklari uzun sapli, oval veya kalb biçimindedir. Çiçekler bilesik semsiyelerde toplanmislardir. Meyveleri armut seklinde küçük, üzeri tüylü, yesilimsi sari renklidir. Basta Ege bölgesi olmak üzere bütün Anadolu'da bahçelerde yetistirilir. Kültür anasonunun vataninin Anadolu oldugu tahmin edilmektedir. Meyvalarinda nisasta, müsilaj, sabit ve uçucu yag bulunmaktadir. Uçucu yag miktarlari bitkinin cinsine ve yetistigi yerin sartlarina baglidir. Uçucu yagin % 80-90'i anetoldür. Anetol, zehir etkili fakat bu etkisi çok olmayan bir maddedir. Meyvelerinden su buhari distilasyonu ile elde edilen anason yagi, hemen hemen renksiz ve karakteristik kokuludur. Anason tipta midevi, bagirsak gazlarinin tesekkülünü önleyici, hazmi kolaylastirici ve gögüs yumusatici olarak kullanilir. Ayrica nefes darligi, öksürük ve kalb çarpintisi rahatsizliklarinda da etkilidir. Anason yüksek dozda alindiginda bas agrisi, uyusukluk, görme zorlugu yapar. Daimi kullananlarda anisizm hastaligina sebeb olur. Bilhassa çocuklara uyku vermede, midede tesekkül eden gazlari gidermede çok faydalidir. Bebekler için bir çay kasigi tohum bir bardak suya olmak üzere çay olarak hazirlanir. Yemeklerden önce veya süte katilarak bir kaç çay kasigi verilir. Büyükler % 1-2'lik çayini günde 2-3 bardak alabilir. Kullanilan kismi, meyvalari ve yapraklaridir. Meyveleri tamamen olgunlastiktan sonra toplanir ve gölgede kurutulur


    Çörekotu : Haziran-temmuz aylari arasinda yesille karisik açik mâvi renkli çiçekler açan, 20-40 cm boyunda bir senelik, otsu bir bitkidir. Yol kenarlari ve bilhassa ekin tarlalari içinde bulunur. Gövde dik ve kisa tüylüdür. Yapraklarin alttakileri sapli, üsttekileri sapsizdir. Çiçekler uzun sapli ve tek tektir. Taç yapraklari iki loplu ve bal özü bezleri tasiyan 8 tâne küçük parça hâlindedir. Meyveleri çok tohumlu olup, tohumlar siyah renkli ve oval sekillidir. Güney Avrupa, Balkan memleketleri, Kuzey Afrika, Türkiye ve Hindistan'da yetistirilmektedir. Bitkinin kullanilan kisimlari tohumlaridir. Tohumlari tamâmen olgunlastiktan sonra toplanir ve güneste kurutulur. Çörekotu tohumlarinda uçucu ve sabit yag, tanen, sekerler, glikozit bünyeli bir saponin ve alkaloitler bulunmustur. Tohumlari gaz söktürücü, uyarici ve idrar söktürücü olarak kullanilmaktadir. Güzel kokusu sebebiyle müshil ilâçlarinin içine ilâve edilen iyi bir lezzet ve koku degistiricidir. Çörekotunun Anadolu'da bulunan ve ayni sekilde kullanilan diger türleri sunlardir: Sam çörekotu (Nigella damascena): Yapraklari parçalidir. Çiçekleri tek ve üst yapraklar tarafindan örtülmüs durumdadir. Parlak mâvi çiçeklidir. Kir çörek otu (Nigella arvensis): 10-30 cm yüksekliginde mâvi çiçeklidir. Yapraklari sivri parçalidir. Tohumlari kurt düsürücü olarak da kullanilir.




    Defne : 6-18 m yüksekliginde, yuvarlak tepeli ve sik dalli bir agaç veya agaçtir. Almasik sapin iki yaninda karsilikli degil de aralikli olarak bir sagda, bir solda bitmis yapraklar seklinde dizilmis, 7.5-10 cm uzunlugundaki yapraklar oval biçimli, donuk renkli derimsi ve sert kenarlari da genellikle dalgalidir. Bitkinin sarimsi veya yesilimsi beyaz renkte küçük çiçekleri, olgunlastiginda rengi koyu mora dönen tek tohumlu, etli meyveleri vardir. Bitkinin kullanilan kismi yaprak ve meyveleridir. Yapraklari uçucu yag yönünden zengindir. Baharat olarak kullanilir. Defne meyvelerinde de uçucu yag ve diger yaglar, aci maddeler bulunur. Meyveleri midevî ve sinir agrilarina karsi kullanilir. Meyve yapraklarindan elde edilen yag cildi tahris edici merhemlerin içine konur. Ayni maksat için veteriner hekimlikte de, bundan baska sabun ve sampuanlara koku vermek için de kullanilir.




    Hardal : >0,2-1,5 m boylarinda beyaz veya sari çiçekli, yillik otsu bitkilerdir. 10 kadar türü vardir. Türlerinin çogu Akdeniz çevresi memleketlerinde yetisir. Hardalin beyaz hardal otu, siyah hardal otu, yabanî hardal olmak üzere degisik türleri vardir. Siyah hardal otu (Sinapis nigra) : 1-1,5 m boyunda, bir yillik sari çiçekli otsu bir bitkidir. Yapraklari saplidir. Meyveleri 1-3 cm uzunlukta 2-3 mm genislikte, sap üzerine yatik, tüysüz, hemen hemen dört köseli, kisa sivri uçludur. Yassi ve köseli olan meyvelerinde tohumlarin bulundugu yerler siskindir. Tohumlar kirmizimsi siyah renktedir. Bitkinin Orta Avrupa, Anadolu ve Iran'da kültürü yapilir. Kullanilan kisimlari tohumlari ve tohumlarindan elde edilen yagidir. Bitkinin yapraklari dökülmeye basladiginda meyve salkimlari toplanir. Bunlar 15 gün kadar gölgede kurutulduktan sonra tohumlari alinir. Hardal tohumlarinda müsilaj, yag, sinapin, sinigrin isimli glikozit ve mirozinaz fermenti vardir. Çok eskiden beri tipta kullanilmaktadir. Dâhilen hardal tohumu unu az dozlarda midevî, yatistirici ve tarçinla karistirilirsa iyi bir istah açicidir. Hâricen yaki, lapa veya banyo hâlinde romatizma ve bronsitte mevzii tahris yapmak için kullanilir. Hardal yagi cildi tahris eder, onun için sürüldügü yer kizarir. Hafif antiseptiktir. Dumani öksürük ve gözyasi getirir. En fazla baharat olarak kullanilir. Deriyi tahris edip, kizarttigindan iç organlardaki kani disariya toplar. Zehirlenmelerde kusturucu etkisinden faydalanilir. Hardal yakilari bir saatten fazla tutulmamalidir. Aksi halde yilanciga benzer büyük sisler meydana gelir. Yakilar ilik suda isitilir. Sicak su fermentleri tahrip eder. Hardal yakisi, hardal tozunun kâgit üzerine yapistirilmasi suretiyle elde olunur. Kullanilacagi zaman ilik suda islatilarak hardalli tarafi deriye gelecek sekilde kullanilir.




    Beyaz hardal otu (Sinapis alba) : Beyaz çiçekli hardal otudur. Vatani Akdeniz çevresi memleketleridir. Orta Avrupa ve Kuzey Amerika'da da kültürü yapilir. Önemli bir yag bitkisidir. Beyaz hardal otunun sari-kirmizi veya beyaz renkteki olgun tohumlarindan hardal yagi elde edilir. Kullanilisi siyah hardal otu ile aynidir.

    Yabani hardal (Sinapis arvensis) : 20-60 cm yüksekliginde, memleketimizde tarla ve nadaslarda, yol kenarlarinda yetisen bir tarla otudur.




    Hindistancevizi : Srilanka, Malezya ve Afrika ülkelerinde yetistirilir. Baharat olarak kullanilan, bilinen Hindistancevizi meyvesinden farklidir. Küçük hindistancevizi olarak anilir fakat tamâmen farkli olan bir bitkidir. Tropik bölgelerde (Moluk Adalari) yetisir. Yaz ve kis yesil olur. 10 m yüksekligindedir. Avrupalilar buna muskatcevizi de derler. Çünkü Avrupa'ya eskiden Arabistan limanlarindan Muskat'tan gönderilirdi. Tohumlari tipta kullanilir. Meyveleri kapsül biçimdedir. Her kapsül irice bir tohum ihtivâ eder. Tohumun içinde "arillus" denilen agsi bir örtü vardir. Tohumlari ve etli olan aril denilen kismi kullanilir. Tohumlari miristisin, uçucu yag, nisasta ihtivâ eder. Aromatik kokusundan dolayi bâzi ilaçlarin bilesimine girer. Sindirim kolaylastirici ve gaz söktürücü etkisi vardir. Bu sebeple bilhassa küçük çocuklara verilir. Etli kismi da aromatik kokuludur. Yüksek dozlari zehirlidir. Türkiye'de yilda 1500 ton civarinda tüketilir. Tatli ve pastacilarda yogun olarak kullanilir.




    Karanfil : 10-20 m yüksekliginde, yaprak dökmeyen agaçlardan elde edilir. Vatani, tropik Asya (Moluk Adalari, Zengîbar) dir. Karanfil bildigimiz süs karanfil çiçeginden farklidir. Yaz kis yesil kalan yapraklari, mesin gibi serttir. Çiçekleri pembedir ve kiraz çiçekleri gibi demet hâlinde bulunurlar. Bu çiçeklerin kurutulmus tomurcuklari "karanfil" adini alir. Kurutulmus tomurcuklar, 10 mm boyunda, çiviye benzer sekilde, ovaryumu hafif dört köseli, dört taç ve çanak yapragindan meydana gelmis olup, kirmizi-kahverenklidir. Çiçek saplari da karanfil adiyla satilmakta ise de ikinci kalite ürün sayilmaktadir. Karanfile koku ve lezzetini veren "eugenol" adindaki bir uçucu yagdir. Kurutulmus tomurcuklar ezilip subuhari distilasyonuna tâbi tutulursa % 14-20 kadar karanfil esansi denilen uçucu yag elde edilir. Bu uçucu yagda % 80-90 kadar eugenol ve %3 kadar da asetil eugenol bulunur. Eugenol, hos kokulu, kuvvetli antiseptik ve analjezik bir maddedir. Karanfil çok eski çaglardan beri baharat olarak kullanilmaktadir. Eskiden saraylarda konusacak kimseler, nefesleri güzel koksun diye karanfil kullanirlardi. Tipta, dis hekimliginde, dis tedâvisinde agri kesici ve antiseptik olarak kullanilir. Gaz söktürücü bir etkisi de vardir. Dis macunlarinin terkibine girer. Pasta ve sekercilikte, parfümeride ve sabun sanâyiinde kullanilir. Ayrica eugenol vanilin eldesinde kullanilan baslica maddelerden biridir. Bugün karanfilin en çok yetistirildigi ve ihraç edildigi ülkelerin basinda Zengibar ve Madagaskar gelir.




    Kekik : Mayis-eylül aylari arasinda çiçek açan çok yillik, çok dalli, odunsu ve küçük çalimsi bir bitkidir. Yol kenarlarinda kurak bölgelerde, bilhassa daglik yerlerde çok rastlanir. Tabanda odunlasmis bir gövdesi, ince dört köseli ve kirmizimsi renkli dallari vardir. Yapraklari 1 cm kadar uzunlukta, oval, sapsiz veya kisa saplidir. Yapraklarda, uçucu yag depo eden salgi tüyleri bulunur. Çiçekler küçük, iki veya çok çiçekli pembemsi, mor-beyaz veya kirmizi renklerde, dallarin uçlarinda küresel durumlar teskil ederler. Çanak ve taç yapraklari tüpsü ve lopludur. Anadolu'da oldukça yayilmis olup, birçok varyeteleri de vardir. Memleketimizde 37 kekik türü bulunmaktadir. Halk arasinda kekige benzeyen mercan kösk veya merzengüs (origanum) türleri; Istanbul kekigi, Izmir kekigi gibi adlarla kekik yerine kullanilmaktadir. Kekigin sarimsi renkte bir uçucu yagi vardir. Bu yagda önemli olan ve kokusunu veren thymol bulunur. Kekik, çay hâlinde mide agrilarina karsi, dolasim uyaricisi, baharat olarak ve idrar söktürücü olarak kullanilir. Thymol az dozlarda midevî, balgam söktürücü, sinir kuvvetlendirici ve bogaz agrilarina karsi kullanilir. Yüksek dozlarda ise antiseptik ve kurt düsürücü olarak verilir.




    Kimyon : Konya ve Polatli'da yetistirilir. Konya'da yetistirilen, sarimtirak bir renge sahiptir. Çekildigi zaman Polatli cinsi hafif esmer olur. Sucuk ve köfte yapiminda kullanilir. Aromatik yapisi sebebiyle, kiyma ile yapilan yemeklerde tercih edilen bir baharattir.




    Kirmizi Pul Biber : Güneydogu illerinde, en çok Gaziantep ve islahiye'de üretiliyor. Biberin yüzde 60'i Islahiye'de üretilir. Fakat buna Maras biberi denir. Kirmizi Biber, kurutulup, tas degirmende kalin bir sekilde ögütülür. Yillik 10 bin ton tüketiliyor.



    Köfte Bahari : Bu baharat, degisik baharatlarin belirli ölçülerde karistirilip eögütülmesinden elde edilen bir karisim. Ana maddesi kisnis. Karabiber, Tatli Kirmizi Biber, az miktarda Karanfil, Defne yapragi ve Kekik'ten olusuyor.




    Susam : Bir metre boyunda, yag veren bir yillik otsu bir bitkidir. Baslica Hindistan, Çin ve Sudan'da yetisir. Bitkinin alt yapraklari karsilikli ve loblu, üst yapraklar tam ve mizrak seklindedir. Çiçekler beyaz veya pembe olup, yapraklarin koltugunda salkim durumunda toplanmislardir. Meyveleri 2-3 cm boyunda, uzun, prizmatik ve çok tohumlu bir kapsüldür. Susam, sicagi çok sever. Isi miktari fazla olan yerlerde tohum verimi ve yag orani artar. Orta derecede agir ve humuslu topraklarda iyi yetisir. Tohumlarindan % 50 civârinda yag elde edilir. Yagi hemen hemen kokusuz ve soluk renklidir. Yemek yagi olarak kullanilir. Tedâvide müshil etkilidir. Kabuklari soyulmus susam tohumlarinin ezilmesiyle tahin elde edilir. Bu da tahin helvasi yapiminda kullanilir. Ayrica susam tohumlari simit ve pastalarin üzerine konur.




    Sumak : Güneydogu Anadolu'da yetisen, çali gurubundan, bodur bir agacin yapraklarinin kurutulup toz haline getirilmesiyle elde edilir. Yapraklari tanen, sekerler ve sari renkli boya maddeleri tasirlar. Kabiz edici, kan kesici, antiseptik etkili olup, ayrica yünlü kumaslarin boyanmasinda kullanilir. Bogaz ve dis etleri hastaliklarinda da gargara hâlinde kullanilir. Sumagin, sari çiçeklerinin taç yapraklari ve meyvelerinde oldukça keskin eksi bir lezzet vardir. Güneydogu'ya has "ezme" ve çesitli yörelerde yapilan manti ile birlikte yenilir.




    Tarçin : Vatani Güney ve Güneydogu Asya olan, yaprak dökmeyen aromatik kokulu agaçtan elde edilir. Önemli olan iki tür tarçin en çok kullanilmaktadir.




    Çin tarçini (Cinnamamum cassia) : Güneydogu Çin'de yetistirilen bir türdür. 10-12 m yüksekliginde kisin yapraklarini dökmeyen bir agaçtir. Esas agacin kurutulmus kabuklari kullanilir. Kabuklarin dis kisminda mantar tabakasi bulunur ve grimsi renklidir. Kokusu kuvvetli ve özel, tadi tatlimsi ve yakicidir. Tanen ve uçucu yag tasir. Baharat olarak kullanilir. Meyveleri de baharatli lezzetli ve tarçin kokuludur Tarçin yerine kullanilir.

    Seylan tarçini (Cinnamomum seylanicum) : Kisin yapraklarini dökmeyen küçük bir agaçtir. Hindistan ve Dogu Hint Adalarinda yetisir. Kabuklari kahverenkli, boru seklinde iç içe geçmis ve mantar tabakasi yoktur. Özel kokulu ve tatlimsi baharli, lezzetlidir. Tanen ve uçucu yag tasir. Kabiz, gaz söktürücü ve antiseptik etkisi vardir. Baharat ve koku verici olarak kullanilir.




    Tarçin esansi : Seylan tarçininin kabuklarindan elde edilen bir uçucu yagdir. Kuvvetli tarçin kokuludur. Gidâ ve parfümeri sanâyinde koku verici olarak kullanilir.




    Tatli Toz Biber : Hiç acisi olmayani, Geyve'de, Osmangazi civarinda üretiliyor. Tatli Kirmizi Biberi'in kurutulup ögütülmesiyle elde ediliyor. Ayrica, aci olan cinsi ise Karacabiy, Kemalpasa ve Inegöl'de yetistiriliyor.




    Vanilya : Birçok tropikal ülkelerde yetistirilen, tirmanici gövdeli bitkilerdir. Vatani Meksika, Madagaskar, Java ve Antillerdir. Bitkinin yapraklari sapsiz, yassi ve etlidir. Meyveleri 15-20 cm uzunlukta, yassi, iki uca dogru incelmis, parlak siyahimsi renkli bir kapsüldür. Kokusu özel ve tadi acidir. Yesilken toplanip, sonra suda haslandiktan sonra kurutulan meyveleri kullanilir. Özel kokulu vanilin maddesi ancak fermentatif bir kurutma sonucunda meydana gelmektedir. Vanilin meyveden glikosit ile bagli durumdadir. Ancak böyle bir kurutma esnâsindaki mayalanma ile serbest hâle geçmektedir. Mîde ve sinir sistemini uyarici etkilere sâhiptir. Koku verici olarak gidâ sanâyiinde kullanilmaktadir.




    Yenibahar : Bati'da "Jameika Biberi" olarak da bilinir. Basta Jameika olnak üzere, Maksika ve Malezya'da yetistirilen Yenibahar, "Pimento Officinalis" adli bitkinin, olgunlasmamis meyvelerinden elde edilir. Özellikle köftelerde kullaniliyor. Yilda 500 ton tüketiliyor.




    Zencefil : 100 cm boyunda kamis görünüsünde çok yillik otsu bir bitkidir. Yapraklar mizrak seklinde sivri uçlu ve tarçin kokuludur. Çiçekler sari renkli ve çogu bir arada bulunurlar. Zencefilin vatani Güney Asya olmakla berâber Hindistan, Bati Afrika gibi birçok tropik bölgelerde ekimi yapilir. Memleketimizde ancak seralarda yetistirilir. Nemli iklimi ve sulak yerleri sever. Bitkinin kökleri nisasta, reçine ve uçucu yaglar tasir. Kökler yassi ve grimsi renklidir. Kuvvetli kokulu ve biraz acimsi lezzetlidir. Baharat olarak kullanilir. Zencefil yaginin hazmi kolaylastirici tesiri vardir. Ayrica yatistirici ve gaz söktürücü etkiye sâhiptir.

#14.01.2008 13:03 0 0 0