Zazaca'nın Lehçeleri [değiştir]1) Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kui [2])
Dersim, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş.. farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki adlandırılması ile Kürtçe'nin bir şivesi olan Kurmanci birbirine karıştırılmamalıdır.
2) Merkez Zazaca:
Bingöl, Elazığ ve Diyarbakır dolaylarında konuşulur. Bunun içinde de ağız farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden.. farklılıkları gibi.
3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq [3])
Urfa, Adıyaman, Diyarbakır ve Malatya dolaylarında konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.
Kaynak:
Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden
Selcan, Zülfü: Grammatik Der Zaza-Sprache, Verlag für Wissenschaft und Kultur, Belin, 1998.
Bazı Zazaca kavramlar ve kelimeler [değiştir]
Zazaca ve Diğer İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır) [1]Namê to çıko/çıtho? : adın ne?
Namê şıma çıko? : isminiz nedir?
To çond serriya? : kaç yaşındasın?
Sekena rında / To senin hol / çıturiya wesa ? : nasılsın iyimisin?
To wes be / berxudar be : sağol, (teşekkür).
Tesekür konu / teşekur kena : teşekkür ederim.
Heq raji bo / Homa razi bo : Allah razı olsun.
No çıko / In çıto ? : bu nedir?
Tı sekena ? : ne yapıyorsun?
Sıma xêr amê / Şıma xêr amey : Hoşgeldiniz
esto / esta : var
çino / çina : yok
Ya / Heya : evet
Nê : hayır
so / şo : git
bê (ita) : (buraya) gel
vace / vaj : söyle
Tı sa vana / Tı vuni se : Ne diyorsun?
bon : ev (inşaat) (ing: house)
çê/keye : ev (ing: home)
renkler
khewi / moy : mavi
kesk : yeşil
gêwr : gri
çeqer : sarı
şür/sur : kırmızı
spi/sis/sıpê : beyaz
şa/sia : siyah
qewa : kahverengi
khez : sarışın (insanlar için)
akrabalık
mae : anne
pi : baba
wae : kızkardeş
bıra : erkek kardeş
ma u pi : ebeveyn
ded/ap : amca
naçıki/najni : amcanın karısı
xal : dayı
xalcêni(ye) : dayının karısı
em/amıke : hala
xalıke :teyze
Zaza Edebiyatı ve Televizyon Yayını [değiştir]Zazaca yazılı kaynak, dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yıllında yazılmıstır. Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. Mevlüd adında iki kitap Axmed Xasi tarafindan 1899'da ve Osman Efendi tarafından 1933'de Şam'da yayınlanmıstır.
Zazaca latin harfler ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıstır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır. Ayrıca, 2004'te yapılan AB reformlarından sonra, TRT her cuma 30 dk. Zazaca yayın yapmaktadır.Ayrıca Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir.Roj Tv'de de kısmen Zazaca yayın yapılmaktadır fakat bu yayınlar daha çok propaganda amaçlıdır.
Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya,Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate yayınınca Zaza Dilinden kitap çıkmakta, ayrıca Dersim (Tunceli)'de çıkan ilk Zazaca yayın yapan gazete ise Munzur Haber'dir. Ayrıca Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurumda Egit Eskarıj tarafından yayınlanan Vatı dergisidir. Halen Malatya'da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir.Ayrıca Zazaca'nın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.
Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul ediliyor; Zazaca ve Almanca)
Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
Can Baz (belgesel)
Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
Bazı Zazaca Eserler:
Fahri Pamukçu, "Gıramerê Zazaki" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
Ali Himmet Dağ, "Mısaibê Mı Mase" (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
M. Jacobson, "Rastnustena Zonê Ma" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
Sait Çiya, "Her Çi Beno Sanike" (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069-8-9
Faruk İremet, "Antolojiyê hozanwanê Swêdi" İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers, ISBN: 91-972069-0-X
Faruk İremet "Zeritenık" Poems, İremet Yayınları, 1996, ISBN: 91-972069-7-0
Faruk İremet "Rondıkê Çavên ti" Poems, 1993, APEC, Stockholm/Sweden ISBN: 91-87730-27-8
Koyo Berz "Namdarê Sêweregı" İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-972069-6-2
Koyo Berz "Kole Nêba" Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-97-2069-3-4
Koyo Berz "Ewro şori, meştı bêri" Novel, İremet Yayınları1996, ISBN: 91-972069-3-4
Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7
Terry Lynn Todd "A grammar of Dimili—Also known as Zaza" About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-973977-0-9
Safiya Pak "Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause" Poems, İremet Yayınları, 1997 ISBN: 91-972069-9-7
Zazaca'nın Sınıflandırılması Üzerine Tartışma [değiştir]Zazaca'nın İran dilleri arasındaki yeri politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada üç grup vardır.
1.grup: Dil bilimcileri ve Zazalar Zazaca'yı bir dil olarak kabul eder. İranoloji dilbilimine göre, Zazaca başlıbaşına bir dildir. Oskar Mann ve Karl Hadank'ın 20. yy.ın başında yaptığı araştırmalar sonucu derleyip 1932'de Leipzig'de çıkan kitabında ilk kez bilimsel olarak Zazaca'nın bir Kürt lehçesi olmadığı kanıtlanmış, ondan beri dilbilimde ayrı bir dil olarak kabul edilmektedir.
2. grup: Özellikle Kürt milliyetçileri, Zazaca'yı Kürtçe'nin dört lehçesi arasında saymaktadır.
3. grup: Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki Türkologlar, Zazaca'yı Türkçe'nin bir lehçesi olduğunu varsayar ve Zazaların Horasan'dan gelen bir Türk boyu olduğunu iddia etmektedir.
Zazaca'nın Kürtçe'nin bir lehçesi olduğuna dair iddialar[2] mevcut olup Kürtçe'nin Güney İranî dil grubuna ait olup[kaynak belirtilmeli], Zazaca'nın Kuzey İranî dil grubuna ait olduğuna dair iddialar[3] da mevcuttur.
Kürdolog Izady de Zazaca ile Kürtçe'nin aynı dilin şivesi olmadığını ve farklı diller olduğunu söylemektedir.[4] Zaza ve Goranlar 'ın dili biribirine çok yakındır.
Zazaca Ve Bazı Diller Arasında Bir Karşılaştırma [değiştir]Zazaca Türkçe Kürtçe İngilizce Farsça
Balişna yastık Balinj pillow bâleş
Berbaene ağlama girîn cry gerye
Dewe köy dê / gund village deh
Astor at Esp / êstir horse asp / astar
Heq / Homa tanrı xwedê god / deity xoda
Bêçkı parmak tili/bêçî/engust finger angoşt
Mosa balık masî fish mahi
Tari karanlık tarîk dark tarîk
Vizêri dün duh yesterday dirouz
Waşti sözlü / nişanlı dergisî fiancé nâm-zad
Xoz domuz xû / berez pig xok
Zazaca'nın en yoğun olarak kullanıldığı yerler :
1- Tunceli (bütün ilçeleri ile) 2- Bingöl (bütün ilçeleri ile) 3- Elazığ (doğu bölgesi) 4- Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri) 5- Urfa (Siverek ilçesi) 6- Muş (Varto ilçesi) 7- Erzurum (batı bölgeleri Hınıs,Aşkale..) 8- Sivas (Zara ilçesi) 9- Adıyaman (Gerger ilçesi) 10- Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
Bu sayfanın Vikipedi standartlarına ulaşabilmesi için
düzenlenmesi gerekmektedir.
Bu madde Şubat 2008 tarihinden beri etiketli olarak durmaktadır.
Zazalar, nüfusu tahminen 2 ile 4 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, iç ve Güneydoğu Anadolu'nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas'tan Muş-Erzurum'a, Gümüşhane'den Urfa'ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum.. illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı, Hafik, Gürün (Sivas), Varto (Muş), Tekman , Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge, Arapkir, Darende (Malatya), Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçesinde meskendirler. Bunun dışında İstanbul, Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000'dir. Cambul (Kazakistan) Batum (Gürcistan) ve Musul (Kürdistan-Irak) bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar'ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.
Zazaca, Farsça ve Kürtçe dilleri arasında karşılaştırma [değiştir]Zazaca Farsça ve Kürtçe ile aynı dil grubundadır ve bu dillerle çeşitli benzerlikler sergiler. Buna karşılık Zazaca her iki dilden de ayrı, kendi başına bir dildir. Bir örnek, bazı önemli basit ifadeler Farsça ve Kürtçe'de tamamen farklılar:
Türkçe Zazaca Kürtçe Farsça
Kurmanci Sorani
Abla Wae Xuşk Xuşk Xâhar
Aç Vêşon Bırçi Bırsi Gorosne
Ağız Fek Dev Dem Dahan
Ağlamak Berbaene Gırin Gıriyan Geristan
Akşam Şon Êvar Êware Begâh
Armut Muri Hırmi Hermê Golabi
At Astor Hesp Hesp Asp
Bahar Usar Bıhar Behar Bahar
Böbrek Velık Gurçık Gurçile Gorda
Çiçek Vıl Gulilk Gul Gol
Değişmek Vuraene Guherin Gorin Gerawidan
Söylemek Vatene Gotın Gutın Goftan
Dün Vızêri Duh Duhene Dıruz
Ediyor Keno Dıke Deke Mikonad
Elemek Rovicnaene Bêjandın Bêjan Baxtan
Erken Rêw Zû Zû Zûd
Ev Çê (Keye) Mal Mal Xâneh
Gelin Veyve Bûk Bûk Arus
Gibi Zê Wek Wek ?
Gitmek Şiyaene Çûn Çûn Raftan
Gönül Zerri Dıl Dıl Del
Görüyor Vêneno Dıbine Debine Mibinad
Gülmek Huyaene Kênin Kenin Xandidan
Halk Şar Gel Gel Mardom
Kan Goni Xwin Xwin Xûn
İç Zerre Nav Naw ?
Türkçe Zazaca Kürtçe Farsça
Kurmanci Sorani
İlk Verên Yekem Yekem ?
Kapı Çeber (Keyber) Deri Derga Dar
Kar Vore Berf Befr Barf
Karın Pize Zık Zık ?
Kurt Verg Gur Gurg Gorg
Kuzu Vorek Berx Berx Bara
Koç Veşn Beran Beran Goşn
Mavi Kewe Şin Şin Abi
Nişanlı Waşti Destgırti Dezgiran Nâmzad
Oğul Lacek Kur Kur Pesar
Ot Vaş Gıya Gıya Giyah
Öğle Perroc Nivro Niwero ?
Rüzgar Va Ba Ba Bâd
Sakal Hêrşe Riş Riş ?
Satınalmak Herinaene Kırin Kırin Xaridan
Seçmek Weçinaene Hılbıjartın Helbıjardın ?
Tavuk Kerge Mırişk Mırişk Morğ
Tilki Lüye Rovi Rewi Rubah
Tok Mırd Têr Têr ?
Tuz Sole Xwê Xwê Namak
Üç Hirê Sê Sê Sê
Yalan Zür Derew Dıro Dorouğ
Yanmak Veşaene Şewıtin Şûtan Suxtan
Yapmak Vıraştene Çêkırın Çêkırdın Saxtan
Yaz Omnan Havin Hawin Tabestan
Yiyor Weno Dıxwe Dexo Mixorad
Türkçedeki bahar, armut, gül ve hane sözükleri irani dillerdendir (TDK)
Türkçedeki kapı sözcüğü kapatmak fiilinden türemekken, Zazacadaki keyber keye (ev) ve ber (kapı) sözcüklerden oluşuyor. Burdaki keyenin kökü Eski Iranca keteye ve berin kökü eski Iranca dvaraya gidiyor. Yani Türkçe kapı ile telaffuzda benzerlik sadece bir tesadüfdür, Zazacada kapı ber demek, keyber ise evkapısı anlamına geliyor