Sözcük Türleri - Fiil Çekimi

Son güncelleme: 24.09.2008 22:26
  • Fiil Çekimi


    Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için "kip, zaman, şahıs" kavramlarının bilinmesi gerekir.

    Fillerde Kip

    Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.

    Türkçe'de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.

    1. Haber (Bildirme) Kipleri

    Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; "gelecek" fiilinin çekimini söylerken "gelecek zamanla çekimlenmiş" deriz. İşte çekimi adlandırırken "zaman" ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi "haber kipi"dir.

    Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.

    a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di'li)

    Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.
    I. Tekil Şahıs al - dı - m
    II. Tekil Şahıs al - dı - n
    III. Tekil Şahıs al - dı
    I. Çoğul Şahıs al - dı - k
    II. Çoğul Şahıs al - dı - nız
    III. Çoğul Şahıs al - dı - lar
    fiil kip eki şahıs eki

    Görüldüğü gibi fiiller altı şahsa göre çekimlenir. Bundan sonraki çekimlerimizde sadece örnekleri yazacağız; şahıs sırasını siz bu örneğe göre belirleyin.

    b. Öğrenilen Geçmiş Zaman

    Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.
    al - mış - ım al - mış - ız
    al - mış - sın al - mış - sınız
    al - mış al - mış - lar
    "-miş" eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.
    "Elin kanamış, ne yaptın yine?"
    cümlesinde "-mış" eki görülen bir durumu anlatmaktadır.

    "Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım."
    cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.

    c. Şimdiki Zaman

    Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.
    Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uz
    Çalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuz
    Çalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar
    Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: "uyu - yor"

    Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta "-yor" ekinden daha kesin bir biçimde "işin üzerinde olma" anlamını veren bir diğer ek de "-makta, -mekte" ekidir. Mastar ekiyle "-de" hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.
    Gel - mekte - y - im
    Gel - mekte - sin
    Gel - mekte
    Gel - mekte - y - iz
    Gel - mekte - siniz
    Gel - mekte - ler

    Hatta bazı kullanımlarda bu ekin "-mada, -mede" şekillerine dönüştüğü görülür.
    "Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer"
    dizesinde altı çizili fiiller bu şekilde çekimlenmiştir.

    d. Gelecek Zaman
    Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.
    Sor - acak - ım (soracağım)
    Sor - acak - sın
    Sor - acak
    Sor - acak - ız (soracağız)
    Sor - acak - sınız
    Sor - acak - lar

    e. Geniş Zaman

    Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.
    Koş - ar - ım
    Koş - ar - sın
    Koş - ar
    Koş - ar - ız
    Koş - ar - sınız
    Koş - ar - lar

    2. Dilek (isteme) Kipleri

    Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; "gitmeliyim" sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.

    a. Gereklilik Kipi

    Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.

    Sor - malı - y - ım
    Sor - malı - sın
    Sor - malı
    Sor - malı - y - ız
    Sor - malı - sınız
    Sor - malı - lar
    "Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim." cümlesinde gereklilik,
    "Şimdiye dek eve gelmiş olmalı." cümlesinde ihitimal anlamı verir.

    b. Şart Kipi (Dilek- Koşul)

    Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.
    Bul - sa - m
    Bul - sa - n
    Bul - sa
    Bul - sa - k
    Bul - sa - nız
    Bul - sa - lar
    "Şu okul bir bitse de rahatlasak." cümlesinde istek,
    "Kapıyı açsa beni görecekti." cümlesinde koşul anlamı verir.

    c. İstek Kipi

    Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. "-a, -e" eki kullanılarak yapılır.
    Bil - e - y - im (-eyim)
    Bil - e - sin
    Bil - e
    Bil - e - lim
    Bil - e - siniz
    Bil - e - ler
    Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.
    "Son yazdığım şiiri getireyim."
    "Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim."
    cümlelerinde bu kipi görüyoruz.

    d. Emir Kipi

    Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır.
    gel gel - in (gel - iniz)
    gel - sin gel - sin - ler
    Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.
    "Yarın bize biraz erken gel."
    "Çıkın odadan hepiniz."
    cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.

    Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk

    Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce "-ma, -me" olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.
    Koş - tum ® Koş - ma - dı - m.
    Gel - miş - sin ® Gel - me - miş - sin
    Bırak - acak ® Bırak - ma - y - acak
    Sor - malı - y - ım ® Sor - ma - malı - y - ım
    Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.
    Bunda olumsuzluk eki, zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır.
    Bil - ir - im
    Bil - ir - sin
    Bil - ir
    Bil - ir - iz
    Bil - ir - sin - iz
    Bil - ir - ler
    Bil - mem
    Bil - mezsin
    Bil - mez
    Bil - meyiz
    Bil - mezsiniz
    Bil - mezler

    Fiil Çekiminde Soru

    Fiil çekiminin soru şekli "mı, mi" ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde "mi" bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.
    Geldin
    Gelmişiz
    Geliyorsun
    Gelmeliyim
    Gitsek
    Gideyim
    Geldin mi?
    Gelmiş miyiz?
    Geliyor musun?
    Gelmeli miyim?
    Gitsek mi?
    Gideyim mi?

    yukarıdaki çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.

    Alıntıdır noimage
#24.09.2008 22:26 0 0 0