16.17 Yüzyıllarda Türk Müzik Çalgıları

Son güncelleme: 07.05.2009 22:06
  • 16.17 Yüzyıllarda Türk Müzik Çalgıları - 16.17 Yüzyıl - Türk Müzik Çalgıları

    16. yüzyıl, Osmanlı tãrihinde kanlı ve zaferli, Türk Mûsîkîsi tãrihinde ise karanlık bir dönemdir. Bir önceki evrede Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Memlûk gibi civar ülkeleri zayıflatan Osmanlı Devleti, 16. yüzyıl başında Anadolu'yu, Mezopotamya'yı ve Kutsal Toprakları tamãmen ele geçirmiştir. Dönemin en önemli sosyo-politik olayı, Safevî tarikatı şeyhi ve sonra Safevî Îran Devleti'nin hükümdãrı Şah İsmãil'in, kışkırtıcılığı yüzünden, 1502'den îtibãren Doğu Anadolu'da patlak veren Şîî-Sünnî kutuplaşmasıdır. Şah İsmãil, Fãtih Sultan Mehmet tarafından mağlubedilen Akkoyunlu Devleti'nin mîrãsını devralmakla kalmayıp, Sünnî olan Îranı zorla Şîîleştirmiş, Osmanlı yönetiminden hoşnutsuz kalan Anadolu Türkmenlerini, bu yolla Osmanlı Devleti'ni parçalamak üzere kullanmaya girişmiştir. Bu olaylar Osmanlı'nın Anadolu'daki varlığını tehlikeye düşürünce, Sultan II. Bãyezid'ın oğulları Ahmet, Korkud ve Selim şehzãdeler, durumdan istifãde ederek iktidar kavgasına tutuşmuşlardır. Nihãyet 1512 yılında şehzãde Selim, hasta babası II. Bãyezid'i tahttan indirerek Osmanlı hükümdãrı olmuş ve saltanat rakiplerinin hepsini, büyük mûsîkîşinas şehzãde Korkud dãhil, öldürtmüştür . Böylece, Türk Mûsîkîsi tãrihi açısından Şark Dönemi adını verdiğimiz, Kasr-ı Şirin (1639) antlaşmasına değin Şîî Îran ile Sünnî Osmanlı arasında siyãsî çekişmelerin süregeldiği yeni bir dönem başlamıştır.
    Sertliği sebebîle Yavuz lâkãbıyla anılan Sultan I. Selim, vakit kaybetmeyerek Şah İsmãil tehdidinin karşına dikilmiş, Îran Sefer-i Hümãyûnu'nu bizzat yönetmiş ve Anadoludaki Şîî-Alevî başkaldırıyı, 1514'te Ağrı Dağı eteklerinde, Çaldıran Ovası zaferiyle geriletmiştir. Bunun uzantısında, zamanının büyük kültür merkezi olan Tebriz şehri alınmış, buradaki sanatkâr insanların hemen hepsi İstanbul'a, Saray-ı Hümãyûn'e nakledilmiştir 1.
    Çaldıran seferinin diğer bir sonucu da, Şãfiî mezhebinden olan Güneydoğu Anadolu Kürtlerinin, Şîî baskısından kurtularak Osmanlı Devletine katılmaları olmuştur, ki zamãn içinde Kürtler, yöresel birikimleriyle Türk Kültürü'nün bir parçası hâline gelmişlerdir 1.
    Yavuz Sultan Selim, Çaldıran gãlibiyetîle yetinmemiş, iki sene sonra tekrar sefere çıkmış, 1516 yılında Mercü-d Dãbık ve 1517 yılında Ridãniye zaferleri uzantısında Memlûk Devleti'ni yıkmış, Hilâfeti ele geçirmiş ve Şîîliğe karşı İttihãd-ı İslâm (İslãm Birliği) idealini gerçekleştirmiştir 1. 1520'de I. Selim'in ölümü üzerine tahta çıkan Kãnûnî Sultan Süleyman, babasının fetih siyãsetini devãm ettirmiş,

    Bağdat ve Belgrad gibi önemli şehirlerin yanısıra, Balkanlar'ın, Ege'nin, Doğu Anadolu'nun, Kuzey Afrika'nın ve Arabistan'ın büyük bir kısmını Osmanlı İmparatorluğuna katarak bir Cîhan Devleti yaratmıştır 1.
    Fetihlerle dolu bu çağın mûsîkîsi hakkında, ne ilginçtir ki, elimizde hemen hiç kaynak yoktur. Benzer şekilde, bu dönemin Osmanlı Saray Mûsîkîsi'ne dãir elimize çok az eser ulaşabilmiştir. Asgarî bilgiler ışığında, 16. yüzyılın ilk yarısında Hasan Can Çelebi'yi (1490-1567), Nefirî Behram Ağa'yı (? - 1560), Aziz Mahmud Hûdãyî'yi (1543 - 1628) ve I. Süleyman zamanında "Şevknãme" adlı eseri yazan Abdül Ali Efendi'yi farkediyoruzİlyas Şücã Revãnî (1475-1524) 3 adlı bir Türk şãir ise, "İşãretnãme" adlı mesnevisinde döneminin mûsîkî çalgılarını tasvir etmiş, Çeng, Tanbur, Ud, Kãnun, Def, Kemençe, Ney, Kopuz adlı sazlardan bahsetmiştir . Hemen sonra, Durak Ağa'ya (ö. 1566) 3 ve Nihãnî Çelebi'ye 5 ait iki ayrı "Saznãme" bulunduğunu öğreniyoruz. 16. yüzyılın sonlarına doğru ise, Osmanlı Saray Mûsîkîsi'ni temsîlen Hatip Zãkîrî Hasan Efendi (1545-1623) ile Gãzî Giray Bora Han'a (1554-1607) ve Anadolu Halk Müziği'ni temsîlen Halk Ozanları Pir Sultan Abdal ile Rûşen Ali Köroğlu'na rastlamaktayız 3,
    16. yüzyıl mûsîkî tãrihi, aşağı yukarı zikredilen bu kıt bilgilerden ibãret kalmaktadır. Bu evrede, sanki derin bir kültürel çalkantı yaşanmış, Saray ile Halk birbirlerinden kopuvermişlerdir. Şîî-Sünnî karşıtlığının had safhaya varmasını izleyen yarım asır içindeki kültürel sessizlik, ãdetã bu kopukluğun izlerini taşımaktadır 2.


    17. yüzyıldan îtibãren ise bir uyanış gözlenmektedir. Özellikle IV. Murad tarafından Bağdat'ın ikinci defã Safevî Devleti'nden alınması üzerine imzãlanan Kasr-ı Şirin (1639) antlaşmasının ardından, Osmanlı Mûsîkîsi'nin yükselişe geçtiği bir çağ başlamıştır. Bu dönemde, IV. Murad'ın Bağdat'tan dönüşünde İstanbul'a berãberinde getirdiği Şahkulu adlı meşhur bir mûsîkîşinas; geleneksel Karacaoğlan ismini alan gezgin bir Doğu Anadolu Halk Ozanı (1605-1679) ve Enderun mûsîkîşinaslarından Ali Ufkî lâkaplı Polonya asıllı Albert Bobowski (1610-1675) ] ismindeki nota-yazarı göze çarpmaktadırlar
    Aynı dönemde yaşamış diğer iki önemli kişi de, 1609 yılında İstanbul'da doğmuş olan ünlü bilgin Kâtip Çelebi 3 ile, 1611 yılında Kütahya'da doğmuş olan ve "Seyahatnãme"si ile ün kazanan Evliyã Çelebi'dir 5.


    Mûsîkî kãbiliyeti dolayısıyla IV. Murad tarafından ödüllendirilen Evliyã Çelebi, özellikle İstanbul'daki müzik yaşamından bahsederken, şehirde 4000 kadar görevli mûsîkîşinas, yüzlerce hãnende ve yüzlerce lütiye (çalgı yapımcısı) bulunduğunu, askerî zümrelerin dahi kendi mûsîkî loncaları olduğunu yazmaktadır 5.
    Henry Farmer, Kãtip Çelebi'nin Zeşf-üz-zünun adlı ansiklopedik eserinde 19; aynı zamanda iyi bir mûsıkişinas olan Evliyã Çelebi'nin Seyahatnãme adlı gezi-yazılarında ise 76 adet çalgı zikredildiğini yazmaktadır 5.

    Dolayısıyla, konumuzla ilgili en öncelikli bir kaynak olarak Evliyã Çelebi'nin Seyahatnãmesini 5 değerlendirmek yerinde olacaktır.
#07.05.2009 22:06 0 0 0