Cəlil Məmmədquluzadə



MƏMMƏDQULUZADƏ SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ İLƏ.


Cəlil Məmmədquluzadə
CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ


Tam Adı Cəlil Hüseynqulu

oÄŸlu

Məmmədquluzadə

Digər Adları Mirzə Cəlil


DoÄŸum

Tarixi
22 fevral, 1869
DoÄŸum Yeri

Naxçıvan
Ölüm Tarixi

4 yanvar, 1932
Ölüm Yeri Bakı


Cəlil Hüseynqulu oÄŸlu Məmmədquluzadə (22 fevral 1866, Naxçıvan - 4 yanvar 1932, Bakı), yazıçı,

dramaturq, jurnalist, ictimai xadim.


Həyatı
İlk təhsilini əvvəlcə mollaxanada, sonra isə üçsinifli Naxçıvan ÅŸəhər məktəbində almışdır. 1887-ci ildə Qori

Müəllimlər Seminariyasını bitirmiÅŸ, İrəvan quberniyasının Uluxanlı, Naxçıvan mahalının BaÅŸ NoraÅŸen (indiki

Åžərur< /a> rayonunda Cəlilkənd), Nehrəm kəndlərində müəllimlik etmiÅŸdir (1887-1897). Kəndlərdə müəllim

iÅŸlədiyi illər ədibin gələcək yaradıcılığı üçün zəngin material vermiÅŸdir. 1889-cu ildə yazdığı "Çay dəstgahı"

alleqorik mənzum dramı onun ilk əsərlərindəndir. Bir sıra kiçik hekayələrini, "KiÅŸmiÅŸ oyunu" komediyasını və

"DanabaÅŸ kəndinin əhvalatları" (1894; 1936 ildə nəÅŸr olunmuÅŸdur) povestini də bu dövrdə yazmışdır.

1903-cü ildən Tbilisidə nəÅŸr edilən "Åžərqi- Rus" qəzeti redaksiyasında iÅŸləmiÅŸdir. C.Məmmədquluzadənin

yazıçı və jurnalist kimi püxtələÅŸməsində "Åžərqi- Rus" qəzeti və onun redaktoru M.A.Åžahtaxtlının mühüm rolu

olmuÅŸdur. "Poçt qutusu" adlı ilk mətbu əsəri, "KiÅŸmiÅŸ oyunu", L.N.Tolstoyd an tərcümə etdiyi "Zəhmət, ölüm

və naxoÅŸluq" hekayələri ilk dəfə bu qəzetdə dərc edilmiÅŸdir.

İlk nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də (20-də) çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəÅŸrinə baÅŸlamaqla o,

Azərbaycanda, eləcə də türk-müsəlman dünyasında ilk dəfə satirik jurnalistikanın əsasını qoydu. Həmin

vaxtdan o Molla Nəsrəddin adı ilə tanındı. Mirzə Ələkbər Sabir, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy

Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar kimi yazıçı və

jurnalistlərlə möhkəm ideya-yaradıcılıq əlaqəsi yarandı. C.Məmmədquluzadənin təbliÄŸ etdiyi dərin

demokratizm və azadlıq ideyaları jurnala ümumxalq məhəbbəti, beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazandırdı.

Çar hökuməti onu tez-tez məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edir, "Qeyrət" mətbəəsində axtarışlar aparır, bəzən

də "Molla Nəsrəddin"in nəÅŸrini dayandırırdı.

1920-ci ilin iyun ayında C.Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Təbriz� � köçmüş, 1921-ci ildə orada "Molla

Nəsrəddin"in 8 nömrəsini çap etmiÅŸdır.

C.Məmmədquluzadənin əsərləri bir sıra dillərə tərcümə edilmiÅŸdir. Azərbaycan Respublikasında bir sıra küçə

və mədəni-maarif müəssisəsinə (o cümlədən Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına, Naxçıvan Muxtar

Respublika Dövlət Ədəbiyyat Muzeyinə) C.Məmmədquluzadənin adı verilmiÅŸdir. KeçmiÅŸ Astraxan rayonu və

ÅŸəhəri 1967-ci ildə onun ÅŸərəfinə Cəlilaba d, vaxtilə müəllimlik etdiyi BaÅŸ NoraÅŸen kəndi isə

CəlilkəndNax&c cedil;ıvanda və Cəlilaba dda heykəli qoyulmuÅŸdur. Bakıda və Nax&c cedil;ıvanda ev-muzeyləri, Nehrəm və

Cəlilkənd kəndlərində xatirə muzeyləri açılmışdır. Anadan olmasının 100 və 125 illik yubileyləri geniÅŸ qeyd

olunmuşdur. adlandırılmışdır.

Son illərdə akademik İ.Həbibbəyli ədibin müxtəlif ölkələrdə (Fransa, PolÅŸa və İranda) yaÅŸayan

nəvə-nəticələri ilə əlaqə yaratmışdır.

BeÄŸeniler: 2
Favoriler: 1
İzlenmeler: 3684
favori
like
share
N.N. Tarih: 24.03.2011 17:13
Saqqallı uşaq

Bu hekayəni nağıl eləməmiÅŸdən qabaq bunu istəyirəm deyəm ki, bir para uÅŸaqlarda belə bir pis xasiyyət

olur ki, əllərinə karandaÅŸ düşən kimi baÅŸlayırlar evin divarlarını yazmaÄŸa. Hələ çoxusu kömürnən də,

təbaÅŸirnən də yazır. Hələ sən kömürü və təbaÅŸiri deyirsən, mən elə pis uÅŸaq görmüşəm ki, əlinə mismarı, ya

bıçağı alıb divarları cızıb xarab eləyir.


Nədənsə, divar yazan uÅŸaqlarnan mənim aram yoxdu; ondan ötrü ki, həylə sən yaxşı uÅŸaqdan və könlün

məÅŸq eləmək istəyir, götür kağızı, qələmi, bir yerdə otur və nə qədər kefindir, yaz.


İndi keçək nağılımıza.


Mən elə bilirdim ki, bizim uÅŸaqlar özgə uÅŸaqlar kimi o qədər də divar yazan deyirlər; çünki çox nəsihət

eləmiÅŸdim və onlar da mənə söz vermiÅŸdilər ki, divarları yazmayacaqlar. Amma axır vaxtlarda gördüm ki,

balkonun divarında, qapının dalında bir xəlvət yerdə bir belə ÅŸəkil çəkilib; deyəsən, bir heyvan başıdır,

qulaqları da deyəsən var, bir-iki ayağı da var, altında beÅŸ dəfə əlif yazılıb və bundan savayı beÅŸ-altı yumru

ÅŸey çəkilib. Bunların hamısı karandaÅŸ ilə yazılıb, elə naşı kobud yazılıb ki, bunu uÅŸaqdan savayı heç kəs yaza

bilməz.


XoÅŸuma gəlmədi, çağırdım uÅŸaqları:


-Ədə, genə divarları yazırsınız?


Üçü gəldi durdu yazının qabağında.


-Hansınız yazmısınız?


Üçü də dandı.

-Elədə pəs ÅŸeytan yazıb?


-Dədə, vallah mən yazmamışam.


-Dədə, mən də yazmamışam.
< p>
Balaca Qurban da “mən yazmamışam” deyə-deyə əllərini üzünə qoyub aÄŸlamaÄŸa baÅŸladı.


Mən deyinə-deyinə bir əski tapıb yazıntı təmizlədim və deyinə-deyinə çəkildim getdim. Amma bunu

eÅŸidirdim ki, Heydər Teymura deyirdi: - Sən yazmısan. – Teymur da Heydərə deyirdi: - Sən özün yazmısan.


Burada aÄŸlayan oÄŸlum Qurban qaça-qaça gəldi yanıma, guya ki, bir böyük xəbər gətirib.


-Dədə, o yazını Heydər yazıb; vallah, dədə, Heydər yazıb.


Heydər də acıqlı-acıqlı gəldi durdu Qurbanın qabağında və əllərini ata-ata elə hirsnən cavab verdi ki, az

qalırdı əllərini soxa uÅŸağın gözünə.


Mən acıqlandım və üçü də sakit olub istədilər gedələr, mən onları saxladım və bunu dedim:


Mən bircə bunu soruÅŸdum ki, divara yazdığının mənası nədir?


Mənası bu imiÅŸ: Kəblə Əzim istəyirmiÅŸ bir inək çəkə və inəyin altında yazdığı beÅŸ cızığın mənası bu imiÅŸ ki,

mən ona beÅŸ manat inək yağından borclu qaldım. Girdə yazılar yumurtadan qalan borcumun hesabı imiÅŸ.

Mən genə güldüm və uÅŸaqlarımı çağırdım və onlara belə dedim:


-UÅŸaqlarım, uÅŸaqlarım, gəlin, bura gəlin.


UÅŸaqlar doluÅŸdular və gözləri divara sataÅŸan kimi çox-çox təəccüb elədilər və məndən soruÅŸmaÄŸa

başladılar:


-Dədə, bunu kim yazıb?


Dedim:
-Balalarım bu yazını yazan da sizin kimi uÅŸaq idi; ancaq bircə təvafütünüz oradadır ki, onun saqqalı var,

sizin hələ saqqalınız yoxdur.


UÅŸaqlar gülüşdülər və məlum ki, bunların gülüşüb ÅŸad olmaqlarına böyük bir səbəb var idi ki, hər bir

oxucuya aÅŸikar olsun gərək.







"Sizi deyib gəlmiÅŸəm, ey mənim müsəlman qardaÅŸlarım!"



"Molla Nəsrəddin" dərgisinin nəÅŸrindən 96 il ötdü


"Sizi deyib gəlmiÅŸəm, ey mənim müsəlman qardaÅŸlarım! O kəsləri deyib




gəlmiÅŸəm ki, mənim söhbətimi xoÅŸlamayıb bəzi bəhanələr ilə məndən qaçıb




gedirlər. Məsələn, fala baxdırmaÄŸa, it boÄŸuÅŸdurmaÄŸa, dərviÅŸ nağılına qulaq




asmaÄŸa, hamamda yatmaÄŸa və qeyri bu növ bacib əməllərə. Çünki hükəmalar




buyurublar ki, sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər". Düz 96 il öncə



üzünü müsəlman qardaÅŸlarına tutub gələn "Molla Nəsrəddin" dərgisi işıq üzü



görüb. "Molla Nəsrəddin" görkəmli ədib Cəlil Məmmədquluzadənin adı ilə



baÄŸlıdır. Hərgah Cəlil Məmmədquluzadə təvazökarlıq göstərərək, "Molla




Nəsrəddin"i təbiətin özü yaratdı, zəmanə yaratdı" deyib.




"Molla Nəsrəddin"in yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və yaradıcılıq




yolu haqqında ətraflı bilgilər yetərincədir. Ədibin özünün qələmə aldığı




"Xatiratım" ən etibarlı mənbələrdən biridir.




Tarixi sənədlərdə Cəlil Məmmədquluzadənin 1866-cı il fevral ayının 22-də




Naxçıvan ÅŸəhərində doÄŸulduÄŸu göstərilir. Ancaq bu, dəqiq tarix deyil. Bunu




ədibin özü də etiraf edib:




"Nə vaxt anadan olmuÅŸam? Vallah, bilmirəm, çünki bu barədə əldə heç bir




sənədim və yazım yoxdur... Mənim dünyaya gəlməyimi heç bir kəs yazı ilə bir




yanda qeyd etməyib: o vaxtlar nə metrik dəftərlər var idi, nə də o vaxtlar



atalar övladının doÄŸulmaq yadigarını yazıya köçürməyi lazım bilirdilər. Mənim




atam və anam da habelə. Bununla bərabər, bir neçə iÅŸarə ilə duya bilirəm ki,




indi, yəni hicrətin min üç yüz qırx dördüncü və İsanın təvəllüdünün min




doqquz yüz iyirmi altıncı ilində mənim yaşım gərək ya əlli altı ol, ya əlli yeddi




ola, ya bəlkə də əlli səkkiz ola. Belə ki, yadıma rus ilə osmanlı davasını




salıram. YoldaÅŸlarım ilə durmuÅŸduq Naxçıvanın Qələ məhəlləsində, bir uca




yerdə. AxÅŸam vaxtı idi. Gün təzə batmışdı və günün qürubunun qırmızı




buludları günbatan tərəfini elə bürümüşdü ki, guya orada bir yekə barıt




anbarını od vurub yanıdırblar. O vədə yoldaÅŸlarım məni inandırmışdılar ki,


orada qızaran Qars ÅŸəhərinin yanğısıdır. Yəni orada rus və osmanlı davasıdır.




Amma həqiqət bu idi ki, o il doÄŸrudan da rus-osmanlı müharibəsi idi ki, biz,




səkkiz-doqquz yaşında küçə uÅŸaqlarının coÄŸrafi məlumatı ancaq o qədər ola



bilərdi. Bundan savayı yaşımın miqdarını təyin etmək üçün bir yadigarım da



var. Min səkkiz yüz həÅŸtad birdə İkinci Aleksandrın mücahidlər tərəfindən



Peterburqda güllələnməyi mənim yadıma gəlir. On bir-on iki yaşında uÅŸaq



olardım". Cəlil Məmmədquluzadə Naxçıvanda üç sinifli ÅŸəhər məktəbindən



sonra təhsilini Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında davam etdirib. Təhsil



illərindən sonra isə bir müddət müəllim iÅŸləyib. Cəlil Məmmədquluzadənin



maarifçilik və ədəbi fəaliyyəti barədə dönə-dönə söhbət açıldığından, bu



mövzunun üstündən keçib, mətləb üstünə gəlirik.



96 il öncə, "Tiflis, Varansovski küçəsi, nömrə 7" ünvanında Azərbaycanda,



eləcə də, Åžərqdə hadisəyə çevriləcək "Molla Nəsrəddin" adlı satirik mətbu



orqanının təməli qoyulub. "Molla Nəsrəddin" dərgisinin ilk nömrəsi isə aprelin



7-də işıq üzü görüb. Xatırladaq ki, dərgi fasilələrlə Tiflisdə (1906-1918),



Təbrizdə (1920-1921), Bakıda (1922-1932) 25 il müddətində nəÅŸr olunub.


Azərbaycan mətbuat tarixində hadisəyə çevrilən "Molla Nəsrəddin" dərgisi


tədqiqatçılarımız tərəfindən layiqincə araÅŸdırılıb. Cözügedən sənət abidəsinin


mətbuat tarixindəki mövqeyi üzə çıxarılıb.




Bu tədqiqatlardan məlum olur ki, "Molla Nəsrəddin" Åžərqin ən şöhrətli dərgisi




olub. Bu, tək azərbaycanlı alimlərin deyil, eyni zamanda dünya



ÅŸərqşünaslarının fikridir. Bu fikri məÅŸhur fransız ÅŸərqşünası belə ifadə edib:


"Dünyada satirik jurnallar çoxdur. Ancaq indiyə qədər "Molla Nəsrəddin"



satirik jurnalı kimi, dünya səviyyəsində ikinci bir jurnala rast gəlmədim".


Dərginin yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin "Mövhumatı, cəhaləti tənqid


eləmək, elə bilirsiniz asandır? Onlara qarşı çıxmaq üçün biz bəzən həyatımızı



da təhlükə altında qoyuruq" etirafı "Molla Nəsrəddin"in çətin bir ÅŸəraitdə işıq




üzü görməsinə dəlalət edir. Mətbuat tarixində hadisəyə çevrilən bu dərginin


özəlliyinə gəlincə, yenə də tədqiqatçılara üz tutaq. Turan Həsənzadə hesab


edir ki: "Dünya hadisələrindən tutmuÅŸ cəhalət, mövhumat, məiÅŸət


- ümumiyyətlə, elə bir sahə yoxdur ki, "Molla Nəsrəddin" diqqətdən kənarda



qalsın. "Molla Nəsrəddin" ən müxtəlif mövzuları öz səhifələrində 25 ilə yaxın



işıqlandıran, təhlil edən yeganə jurnaldır. Karikaturaları isə əsl sənət



nümunələridir. Son dərəcə ustalıqla çəkilən bu ÅŸəkillərdə istənilən məÄŸz


savadsız insanlara belə çatdırılıb".



"Molla Nəsrəddin" dərgisinin bir müddət Cənubi Azərbaycanda işıq üzü


görməsinin səbəbkarı yenə də Cəlil Məmmədquluzadə olub.



Təbriz mövzusuna həmiÅŸə xüsusi diqqətlə yanaÅŸan Cəlil Məmmədquluzadə



cənubda baÅŸ verən hadisələri izləyib. Xüsusən də cənubdakıların azadlıq



mübarizəsini alqışlayaraq, bu hərəkata öz xidmətini göstərmək istəyində olub.




Cəlil Məmmədquluzadə Təbrizə gedib Åžeyx Məhəmməd Xiyabani ilə görüşəndə




də birinci növbədə "Molla Nəsrəddin"i nəÅŸr etdirmək, bununla da azadlıq


mücadiləsində onlara kömək etmək istəyib. Ancaq Mirzə Cəlilin Åžeyx


Məhəmməd Xiyabani ilə olan söhbətindən bir həftə sonra Xiyabani



qəddarcasına qətlə yetirilir. Bu zaman Mirzə Cəlil çıxılmaz vəziyyətdə qalaraq,



geri dönmək istəyir. Lakin ətrafındakılar, maarifpərvər qüvvələr onu geri



qayıtmaÄŸa qoymayaraq, dərginin nəÅŸrinə kömək edirlər.



Tarixi faktlar göstərir ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəÅŸrinin dayandırılması




sırf Mirzə Cəlilin səhhəti və ölümü ilə əlaqədar deyil. Əslində vəziyyət bir qədər


baÅŸqa cür olub. Mirzə Cəlil hələ dünyasını dəyiÅŸməmiÅŸdi, yuxarıdan belə bir



tapşırıq gəlir ki, "Molla Nəsrəddin" "Allahsız" adı ilə nəÅŸr olunsun. Ədib bu



tapşırığı yerinə yetirməkdən qəti ÅŸəkildə imtina edir. Belə ki, Cəlil



Məmmədquluzadə mövhumata qarşı çıxaraq, ÅŸəxsi mənafelərini güdən din



xadimlərini tənqid eləsə də, heç bir zaman Yaradana qarşı çıxmayıb. Təsadüfi



deyil ki, Mirzə Cəlil dərginin səhifələrində tez-tez "Quran"dan ayələr dərc




edərmiÅŸ. Cəlil Məmmədquluzadənin etirazına baxmayaraq, redaksiya heyətinin



bəzi üzvləri yuxarıdan gələn bu tapşırığı məmnunluqla qarşılayırlar. Və



"Allahsız"ın ilk nömrəsi işıq üzü görür. Son dərəcə uÄŸursuz olan ilk nömrə



eyni zamanda son nömrə olur. Bu səbəbdəndir ki, "Molla Nəsrəddin"in varisi



olmaÄŸa cəhd göstərən "Allahsız"ın adı heç yerdə çəkilmir



.
Ötən illər ərzində bir çox mətbu orqanlar "Molla Nəsrəddin" dərgisinin



ənənələrindən faydalanmaq istəyiblər. Tədqiqatçıların fikrincə, bu iddia ilə işıq



üzü görən nəÅŸrlər "Molla Nəsrəddin" adını tam doÄŸrultmayıb. Çox zaman bu



cəhdlər "Molla Nəsrəddin"sayağı yeni dərgi nəÅŸri kimi qiymətləndirilib. "Molla



Nəsrəddin" dərgisinin ənənələrini qismən uÄŸurla davam etdirən nəÅŸrlər,



maraqdıdır ki, cənubda işıq üzü görüb. Belə ki, dərginin cənubda qısamüddətli



nəÅŸri onun orada layiqli davamçılarının üzə çıxmasına ÅŸərait yaradıb. "Suri



İsrafil", "Satirik Azərbaycan" və s. kimi satirik jurnallar, sözün əsl mənasında,



"Molla Nəsrəddin" ənənələrini davam etdirib.


Son söz yenə "Molla Nəsrəddin"indir



:
"Ey yüz il bundan sonra dünyada yaÅŸayan nəvə və nəticələrim! Bəlkə... "Molla



Nəsrəddin"in vərəqləri düşə əlinizə və oxuyasınız. Mən qorxuram ki, siz o vədə



deyəsiniz ki, bu rəhmətlik "Molla Nəsrəddin" bizim rəhmətlik babalarımıza



böhtan deyib, çünki yazdığı əməlləri heç qədim əsrlərdə yaÅŸayan vəhÅŸi tayfalar



da tutmazdılar. Ey xoÅŸbəxt nəvə və nəticələrimiz, qorxuram ki, belə deyəsiniz"...
N.N. Tarih: 24.03.2011 17:09
Buz

Mən on yaşında, ya bəlkə bir qədər də artıq olardım. Xalam azarlamışdı. Haçı Mirzə Səttar həkimi

gətirmiÅŸdilər ki, baxsın və müalicə eləsin. Demək, xalamın xəstəliyi o qədər də ağır deyildi və bunu mən

ondan ötrü deyirəm ki, o vədələr, yəni qırx il bundan qabaq bizim ÅŸəhərdə iki nəfər müsəlman həkimi var

idi: biri Hacı Mirzə Səttar idi və digəri MəÅŸədi Nurməmməd idi.


Müsəlman həkimi dedikdə o deyil ki, bunlar müsəlman idilər. Bu iki nəfərə onunçun müsəlman həkimi

deyirdilər ki, bunlar həkimlik təhsillərini müsəlman məmləkətlərində almışdılar. Hacı Mirzə Səttar Təbrizdə

oxumuÅŸdu; MəÅŸədi Nurməmməd də elə bizim öz ÅŸəhərimizdə nüsxəbənd kitablarının mütaliəsilə və təcrübə

ilə həkimliyi öyrənmiÅŸdi. Bunların da müalicəsi bir müxtəsərsə nəbzə baxandan sonra ciblərindən xəstəyə

kinə, həb və iÅŸlətmə verməkdən ibarət idi.


Bu müsəlman həkimlərindən savayı ÅŸəhərimizdə rus həkimləri də var idi. Rus həkimi bunlara o səbəbə

deyirdilər ki, bunlar Rusiyada və bəlkə Avropada təhsil tapmışlardı. Və çün bizim camaatın arasında bu

etiqad var idi ki, “rus həkimləri” müsəlman həkimlərindən artıq təhsil görmüş və təcrübə hasil etmiÅŸdilər,

onunçun da ağır xəstəlik ittifaq düşəndə həmiÅŸə rus həkimlərini haziq1 hesab edib onları dəvət edərdilər,

savayı kasıb-kusubdan. Bunlar iki abbası fayton pulunun, bir manat rus həkiminin həqqi-zəhmətindən və

yarım manat aptek xərcindən qaçmaq babətindən Hacı Mirzə Səttara, ya MəÅŸədi Nurməmmədə qane olub

beÅŸ-altı ÅŸahı ilə həkimi də dava-dərmanı da ötüşdürərdilər.


Demək müsəlman həkim çağırmaq istəyəndə, buradan bilmək olardı azarlının azarı yüngüldür. Amma

“rus həkimi gətirənlərin də mənası bu idi ki, xəstənin halı qorxuludur.


Hacı Mirzə Səttar xalama baxıb gedəndən bir saat sonra gördüm ki, xalamın əri MəÅŸədi Zülfüqar bir köhnə

faytonda bir rus papaqlı kiÅŸi ilə gəlib yendilər. Bu rus papaqlı kiÅŸi rus həkimi imiÅŸ. Buradan mən anladım ki,

xalamın iÅŸi xarabdır. Mən də uzaqda durub həkimin xalama baxmağına tamaÅŸa edirdim.


Xülasə, baxdı qurtardı və bilmirəm nə dedi, nə demədi və həkim faytona minib gedəndə xalamın əri

tələsik mənə bir qəpik verdi və dedi:


-Bala, tez ol, durma, tez, tez bir qəpiklik buz al gətir, ver evə... həkim deyirdi.


Və xalamın əri bu sözləri bir də təkid edəndən sonra anama xəlvətcə nəsə dedi. Evdən bir dənə boÅŸ dava

şüşəsini əlinə alıb mindi faytona, həkimin yanına və sürüb getdilər. Və fayton istəyirdi uzaqlaÅŸa, atam

evimizə tərəf ucadan dedi:


-Ay uşaq, buzu yaddan çıxartmayın.


Bunlar gedəndən sonra anam da həkim gələndə örtdüyü çarÅŸafı yerə tullayıb çökdü halamın yanına və bu

da mənə təkid elədi ki, durmayım, tez qaçım bazara buzun dalıyca; çünki məlum oldu ki, həkim tapşırıb ki,

xalamın ürəyinin üstünə buz qoysunlar və ürəyi sakit olmayınca buzu götürməsinlər.


Mən üz qoydum bazara tərəf. Xəyalımda qoymuÅŸdum gedəm düz baqqal çarşısına və buzu alam gətirəm.

Və ÅŸəhərdə oradan savayı bilmirdim harada buz satırlar.


Evimizdən ayrılanda çox da tələsmirdim, amma xalamın yalvarmağı yadıma düşəndə bir qədər ayaq

götürdüm; çünki yazıq xalam dərin gözlərini güclə mənə tərəf çöndərib belə yalvarırdı:


-Qurban olsun sənə xalan, ürəyim pörÅŸələndi, buzu tez gətir.


Hacı Bayramın küçə qapısının qabağından keçəndə itləri həyətdən baÅŸladı hürməyə. Mən əlimə ehtiyat

üçün iki daÅŸ aldım, qapını örtdüm, keçdim. İt küçəyə çıxmadı və həyətdən itin yorÄŸun “hov, hov” səsi

gəlirdi. Bu it hərçənd çox qoca bir it idi və yol ilə ötüb keçənlərlə də bir acığı yox idi və olmazdı. Hacı

Bayramın oÄŸlu, mənim küçə yoldaşım Åžirəli, mən həmiÅŸə onların qapısından ötəndə haman qoca köpəyi

çağırardı küçəyə və itini küşkürərdi üstümə və özü də, iti də məni bir qədər qovalardılar, amma tuta

bilməzdilər; çünki it o qədər qoca idi ki, bir az mənə tərəf hücumdan sonra tez yorulardı, durardı və ancaq

gücsüz və əlacsız durduÄŸu yerdə “hov, hov” edərdi. Və mənə xoÅŸ gələn o idi ki, itin bu xasiyyətinə Åžirəlinin

elə bərk acığı tutardı ki, məni boÅŸlayıb baÅŸlardı yazıq qoca iti daÅŸlayıb incitməyə.


Bu da mənə nəhayət xoÅŸ gələrdi. Belə olanda Åžirəli itin acığını istərdi çönüb məndən aslın və çox vaxt

olardı ki, biz bir-birimizlə söyüşərdik və çox vaxt da elə savaÅŸardıq ki, yol adamları bizi gəlib aralardılar.


Çünki dəxi Åžirəli qapıda görsənməzdi, mən də itin hürməyinə qulaq vermədim və xalamı da mülahizə

elədim; yəni bir növ yazığım gəldi və keçdim getdim.


Baqqal çarşısına yetiÅŸdim və bir qəpiyi uzatdım verdim buz satana. Bu da bir çuxur yerə əlini uzatdı,

yarpaqların və samanın altından bir yekə buz parçası çıxartdı, mənim bir qəpiyimə baxdı bu buza baxdı,

buzu iki böldü və yekəsini bir kələm yarpağına bükdü, verdi mənə.


Buzun ağırlığı olardı təxminən beÅŸ girvənkə. Buzu aldım əlimə və sərin baqqal rastasından çıxdım günün

qabağına. Hava ÅŸiddəti isti idi. Yayın orta ayı idi və başımın üstündəki nisfünnəharın2 günü əgər bir imam

mücüzü ilə göydən yerə düşə bilsəydi, düz mənim kəlləmə düşərdi. Mən istidən qan-tərin içində idim və bir

yandan alnımın təri damcı-damcı axırdı və bir yandan da buz ÅŸiddətnən əriyib süzələnirdi. Yerdən bir təmiz

daÅŸ götürmüşdüm, hərdənbir buzun böyrünə vurub əzirdim və basırdım aÄŸzıma və alnıma.



Gəldim çatdım Hacı Bayramın qapısına. İtin səsi gəlmirdi. Åžirəli genə görsənmirdi. Hacı Bayramın

darvazasının qabağına yetiÅŸəndə özüm də deyə bilmərəm ki, niyə dayandım. İtin genə səsi gəlmir. Heç kəs

nə qapıda, nə küçənin bir yanında görükmür; yəqin ki, istinin zərbindən hərə bir kölgə yerə pənah gətirib.


Adətkərdə olmaq yaman imiÅŸ və mənim də adətim buna idi ki, bircə gün olmayıb ki, bu darvazanın

qabağından ötüb keçəndə ya it mənim qabağıma çıxmasın, ya Åžirəli çıxmasın. Və məlum ki, bunların da biri

çıxanda mənim üçün burada məÅŸÄŸuliyyət olmasın, ya iti daÅŸlamayım, ya Åžirəliylə söyüşməyim və hərdənbir

də onunla dalaÅŸmayım.


Bəs neyləyim? Bir çarəm buna qaldı ki, yerdən iki dənə qıvraq daÅŸ götürdüm, öz evimizə tərəf bir qədər də

uzaqlaÅŸdım ki, bir həngamə törəsə mənə əli çatan olmasın. Və geri çönüb daşın birini tulladım Hacı

Bayramın darvazasına və qaçdım, daha da uzaqlaÅŸdım.




Daldan köpəyin səsini eÅŸidirdim. Qoca it xahi-nəxahi3 çıxmışdı qapıya və xahi-nəxahi öz vəzifəsini ifa

edirdi.


Əlimdəki o biri daşı da tulladım. DaÅŸ itin başının üstündən ötüb keçdi ÅŸaqqıltı ilə dəydi Hacı Bayramın

darvazasına. Burada köpək, deyəsən acığa düşdü; çünki mənə tərəf baÅŸladı hürməyə. Mən qorxumdan

qaçdım, bir qədə uzaqlaÅŸdım və çönüb geri baxanda gördüm ki, itin dalıyca Åžirəli də mənə tərəf tücum edir.


Siz elə bilməyin ki, mən onlardan ehtiyat eləyirdim; bir zərrəcə eləmirdim. Çünki bilirdim ki, köpəyim nə

diÅŸi var məni tutsun, nə taqəti var mənə güc gəlsin. O ki Åžirəli idi, onun öhdəsindən hər halda gələ bilərdim.


Buzu qoydum yerə, gördüm ki, od kimi isti torpaÄŸa buz cızıltı ilə yapışıb az qaldı havaya uçsun. Suyu

axa-axa buzu tez torpağın içindən götürdüm tulladım divarın kölgəsinə və qaçdım yerdəki daÅŸlara tərəf və

qabağıma gələn daÅŸları yerdən qapıb baÅŸladım Åžirəliyə tərəf tullamaÄŸa. Bu da mənə baxıb durdu məni daÅŸa

basmaÄŸa. Köpək də ancaq mən atdığım daÅŸlara özünü çırpırdı və bundan baÅŸqa sahibinin oÄŸluna bir qeyri

kömək göstərə bilmirdi. Biz həmi bir-birimizi daÅŸlayırdıq, həmi bir-birimizi söyürdük. Söyüşlərimiz bu

qəbildən idi: “Ay sənin ananı... filan və filan”.. “Ay sənin bacının... filan və filan”. “Köpək oÄŸlu və it oÄŸlu”,

“ söyüşləri burada o qədər vec vermirdi; səbəb bu ki, toqquÅŸmamız adi bir toqquÅŸmalardan deyildi ki,

söyüşlər də adi olsunlar. Hətta mən ona burada hirsimdən elə bir söyüş göndərdim ki, Åžirəli qeyzindən

aÄŸladı və həmin söyüşü aÄŸlaya-aÄŸlaya mənə geri qaytaranda öz atası Hacı Bayram həyətdən eÅŸitdimi,

eÅŸitmədimi, ancaq gördüm ki, kiÅŸi düz gəldi yapışdı oÄŸlunun qulağından və çəkə-çəkə apardı həyətinə və

dübarə həyətdən çıxdı, mənə tərəf səsləndi:


-Ədə, vələdüzzina, düz yolunnan çıxıb gedə bilmirsən? Mən dinmədim və oturdum divarın dibində.

Ürəyim elə yanırdı ki, az qalırdım yerdəki buzu götürəm soxam boÄŸazıma. Buz da öz iÅŸində, əriməkdə idi.

Genə özümü saxlaÅŸdıra bilmədim və əlimdəki daÅŸnan buzun bir tərəfini əzdim basdım aÄŸzıma və bir alma

yekəlikdə qalan buzu istədim qoyam yerə. Ancaq burada xalam yadıma düşdü və istədim duram qaçam evə

və qalan buzu yetirəm azarlıya. Və burada baxdım ki, Åžirəli durub darvazasının aÄŸzında və mənə tərəf baxır.

Mən də dinmədim və düşdüm yola, evimizə tərəf. Burada Åžirəlidən elə bir söz eÅŸitdim ki, dəxi məcbur

oldum dayanam və ona cavab verəm.


Åžirəli uzaqdan məni haraylayırdı:


-Hə, beləcə it kimi qorxub qaçarsan ha!


Allahü-əkbər... Axı bu söz yaxşı söz olmadı. Burada Åžirəli mənə hər nə desə idi, genə qulaqardına vurub


özümü yetirərdim evə; çünki xalamın ərindən də qorxurdum və bir az da anamdan qorxurdum. Amma, axı,

Allah da görür ki, Åžirəli nahaq söz danışdı, çünki mən onun nəyindən qorxurdum ki! İndi gedirəm evə.


Mən çöndüm dayandım və Åžirəliyə belə cavab qaytardım:


-Ədə, köpək oÄŸlu köpək, mən sənin nəyindən qorxurdum?


-Köpək oÄŸlusan da, it oÄŸlusan da!


Biz baÅŸladıq bir-birimizə yavıq gəlməyə. Ehtiyat üçün buz tikəsini genə qoydum divarın dibinə və o mənə,

mən ona yavıq dəldik və bir-birimizə söyə-söyə yetiÅŸdik, çatışdıq və düşdük yumruq döyüşünə və sonra da

əlbəyaxa olduq.


Bir az bir-birimizi cırmaqlayandan və kötəkləyəndən sonra bir də gördüm ki, qoca bir kiÅŸinin qucağındayam.


Bir nəfər də çarÅŸovlu arvad və bir-iki də oÄŸul-uÅŸaq Åžirəlini çəkə-çəkə apardılar evlərinə tərəf. Mən istədim

qoca kiÅŸinin əlindən dartınıb çıxam, hərifin üstünə hücum edəm, burada mən birdən ayıldım, sakit oldum

kürəyimdə naqafil bir bərk yumruÄŸu hiss edən kimi başımı qalxızdım.


Məni vuran xalamın əri idi. Bundan onun hirsi hələ soyumadı: yumruÄŸunu qalxızmışdı genə yendirsin,

qoyub qaçdım evə tərəf.


Xalamın ərini dalımcan gələn görmədim; yəqin ki, o da bazara tərəf getdi. Sonra bildim ki, gəlib evdə

məni bazardan gəlmiÅŸ görməyib, qayıdıb bazara ki, buzu özü alıb gətirsin.


Utandığımdan azarlının yanına getmədim; ancaq anam uzaqdan məni görəndə bircə bunu dedi:


-A balam, sənin görüm ciyərin yansın, necə ki, yazıq azarlı arvadın ciyərini yandırdın.


Xalam məni çox istərdi; onunçun da sonra mən bildim anam mənə bu qarğışı eləyəndə xalam anama belə

deyib:


-Ay qız, Sara, sən Həzrət Abbas, uÅŸaÄŸa elə qarğış eləmə!


Bir neçə gündən sonra xalam vəfat etdi. Mən o günü nə aÄŸladım və nə də dərd elədim, necə ki, cəmi

mənim kimi bacı uÅŸağı xalasının ölümünə nə aÄŸlar və nə də dərd edər.


Bununla belə bircə ÅŸey yadımdan çıxmadı və indiyə kimi məni gahdan bir narahat etməkdədir.


Nədi o? – Onun adı “buz”dur.


Xüsusən yay fəsilləri ki, bir tərəfdən bizim isti iqlimdə ki, yayın istisinin ÅŸiddətindən nəinki xəstələr, bəlkə

salamat adamın da vaxt olur ki, ciyəri yanır.


Və yay fəsli arabalarda daşınan aÄŸ və təmiz duru buz kərpiclərini görəndə xalam yadıma düşür və

öz-özümə deyirəm: o xoÅŸbəxt ki, indi onun ürəyi yanır, bu buzu aparıb ona verəcəklər ki, ürəyi sərinlənsin.

Və çox-çox daha da xoÅŸbəxt adamlar var ki, bu buzlar onların ləziz yeməkləri mə marojnalarına sərf olunur.

Amma mənim xalam odlu qızdırmanın içində ürəyi yanmaqda olduÄŸu halda, bircə tikəsinə həsrət qaldı və iki

gün sonra ölüb getdi.


Kimin qüsuru ucundan? Mənimmi, ya yox? Kimdədir taqsır? Məndədirmi ki, itlər ilə dalaÅŸmaÄŸa məÅŸÄŸul

olub xalamın buzunu odlu torpağın içində əritdim? Ya bəlkə günahkar təbiətdir ki, daÅŸ kimi bərk bir buzu

istidən suya döndərir? Ya bəlkə günah heç birimizdə deyil?! Ondan ötrü ki, mən tək tərbiyə görməyən on

yaşında bir uÅŸağın həmin rəftarı çox təbiidir, necə ki, buzun gün qabağında əriməyi təbiidir.


Məqsəd suallara cavab vermək bə belə-belə fənni məsələləri açmaq deyil. Və heç bir məqsəd yoxdur.


Ancaq hər bir yay fəsli küçələrdə arabalarda buz sallarını4 görəndə, bir tərəfdən o buzu ÅŸampanskilərə və

ləzzəti marojnalara iÅŸlədən xoÅŸbəxtlər gözümün qabağına gəlir və eyni zamanda xalamın “ciyərinin yanmağı”

yadıma düşür.


Nə qədər ki uÅŸaq idim, yadıma düşməzdi, elə ki yekəlib aÄŸlım kəsdi, buz əhvalatı mənə hər biri yeri

düşəndə dərd olur. Bir tərəfdən də on dörd yaşında olduÄŸum vaxt ölümcül azarlı xalamı bir qəpiklik buza

həsrət qoymağım yadıma düşür.