1. Ana Sayfa
  2. Eğitim
  3. ROTARİ SONDAJ SİSTEMİ

ROTARİ SONDAJ SİSTEMİ

Son güncelleme: 29.01.2008 13:13
JoLiE JoLiE foto
  • ROTARİ SONDAJ SİSTEMİ
    Rotari sondaj sistemi, baskı altında dönen bir matkabın kesici dişleri vasıtasıyla zemini parçalayarak kesilen parçaların bir dolaşım sıvısı veya hava-köpük vasıtasıyla dışarı atılma işlemidir.
    Böyle bir sistemdeki ekipmanları 3 kısımda incelenir.
    I- ANA ELEMANLAR
    Kesici uçlar (matkaplar) (Rock-Bit)
    Saplar (Sub)
    Ağırlıklar (Drıll-Collar)
    Tijler (Drill-Pipe)
    Kelli (Kelly)
    Su başlığı (Swivel)
    Kanca (Hook)
    Takım dizisi: Matkap-Matkap sap-Ağırlıklar, Ağırlıkları, tijlere bağlayan redüksiyon sap-Tijler-Tijleri keliye bağlayan redüksiyon sap -Kelli (Kelly) -kelli üst sap - su başlığı-Kanca'dan oluşmaktadır.
    II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
    Donanım (Halatlar-Makaralar) ve Kule
    Takım dizisini döndüren elemanlar
    Motor
    Çamur pompası-Kompresör
    III- YARDIMCI ELEMAN VE EKİPMANLAR
    Manevra başlığı
    Kaldırıcılar
    Kravatlar
    Tutucular
    Ağırlık tutucular
    Anahtarlar
    Stabilizer
    I-ANA ELEMANLAR
    KESİCİ UÇLAR (Matkaplar): (Şekil 1 ve 2)
    Yer altı tabakalarının incelenmesi, yer altı servetlerinin (su, petrol, maden)araştırılması veya bulunması muhtemel yerlerden yerüstüne çıkarılması için yapılan kazı işine sondaj denildiği bilinmektedir.
    Bu iş için ötedenberi yapılmış veya yapılmakta olan sondaj makinalarının en mükemmeli rotari (döner) sondaj makinalarıdır. Bunun esası bir matkabın üzerine belirli bir ağırlık tatbik edilip bir noktada döndürülmesi suretiyle tabakalarda arzu edilen çap ve derinlikte delik açılmasıdır. Delmeyi temin eden en önemli etken matkaplardır.
    Matkapların Sıralanması:
    Kanatlı matkaplar
    Rulmanlı matkaplar
    Karot matkapları
    I- Kanatlı Matkaplar
    Balık kuyruğu matkaplar (Fishtail Bit)
    Çok kanatlı matkaplar (Wing Bit)
    Kılavuz matkaplar (Pilot Bit)
    Bu tip matkaplarda kesiciler (bıçaklar) doğrudan doğruya gövdeye bağlıdır. Bu matkapların bazılarının daha dayanıklı olmalarını temin amacıyla kanatları üzerine Tungsten carbide denilen bir karbon alaşımı emdirilir.
    Kanatlı matkaplardan en iyi istifade için, şu iki teknik husus dikkate alınmalıdır:
    Kuyu projesinin terkibinde gözönünde tutulacak hususlar.
    Sondajın yapılışı esnasında dikkat edilecek hususlar.
    Kanatlı matkapların çalışma ortamları yumuşak ve gevşek formasyonlardır. Bu cümleden olarak kanatlı matkaplar, kil alüvyon, ince ve ufak taneli çakıl ihtiva eden tabakalarda rahatlıkla kullanılabilir (Şekil-1).
    Tatbikatta ise, temini kolay ve ucuz olan bu matkaplara çok itibar edilmez. Sondörler ekseriya Rock-Bit'leri kullanırlar.

    II- Rulmanlı Matkaplar (Rock-Bit)
    Bu cins matkapların kesicileri (cone) gövdeye rulmanlarla bağlanmıştır. Rotari hareketi sayesinde gövdenin dönüşüne tabi olmaksızın konlar kendi ekseni etrafında dönme özelliğine sahiptirler (Matkabın bir dönüşüne mukabil 2-2,5 devir yaparlar). Yani matkap kuyu içerisinde soldan sağa doğru dönerken, konlar da aksi istikamette kendi etrafında dönerler.
    Rulmanlı matkaplar yapılarına göre 3 kısımda adlandırılır.
    2 konlu matkaplar (two cone bits)
    3 konlu matkaplar (three cone bits)
    4 konlu matkaplar (cross-section)
    Bu şekildeki sınıflandırmadan ayrı olarak, üzerindeki sirkülasyon sıvısı deliklerine göre de;
    Normal rulmanlı matkaplar
    Jet tipi rulmanlı matkaplar
    diye ikiye ayrılır.
    - Normal Sirkülasyonlu Rock-Bit Matkaplar
    Bunlarda sirkülasyon sıvısının yönü konlar üzerine yönlendirilmiştir. Bu sebeple matkap üzerinde iyi soğutma yaparak matkabın ısınmadan dolayı uğrayacağı zarar ve yıpranmayı önler (Şekil-1).
    - Jet Tipi Sirkülasyon Delikli Rock-Bit Matkaplar
    Bu tip matkaplarda sirkülasyon deliklerinin önü açık olup direk formasyona karşı yönlendirilmiştir. Böylece formasyonu yumuşatarak matkabın işini nispeten kolaylaştırarak matkabın uzun ömürlü olmasını ve delme işleminin hızını artırmış olurlar.
    III- Karot Matkapları (Core Bit)
    Karot alabilen matkapları ayrı olarak düşünürsek, şu tipleri vardır:
    Kanatlı karot matkapları (Wing-Pilot core bit)
    Elmaslı karot matkapları (Diamond core bit)
    c- Vidya kronlu krot matkapları
    Bu matkapların hepsi de karotiyere bağlanarak çalışır, içleri boştur. Kesiciler bu boşluğun etrafına bağlanmıştır.
    Matkap Gibi Çalışan Yardımcı Elemanlar
    Matkapların tasnifine girmeyip de sondajda onlar gibi fonksiyon gören diğer elemanlardır. Bunları şöyle özetleyebiliriz:
    1- Kuyu Genişleticiler (Hole-Opener)
    Dar çaplı kuyuları gereğince geniş bir çapa yükseltmek için kullanılır. Rulmanlı ve kanatlı olan tipleri vardır. Bunu kullanırken dikkat edilecek en önemli husus kuyu çapında bir öncü (Klavuz - Pilot) matkap takmak olmalıdır. Takılan öncü matkap her ne kadar sağ diş olsa bile genişletici konlardan farklı bir burulmaya maruz kalacağından çözülebilir. Buna mani olmak için kaynakla bir veya iki yerinden puntalanmalıdır (Hole-Opener Şekil:2).
    2- Kuyu Düzelticiler (Reamer)
    Türlü sebeplerle kuyuda meydana gelmiş zik-zak (key-seat) halini düzeltmek amacıyla kullanılırlar. Kanatlı ve rulmanlı tipleri vardır.
    3- Alt Genişleticiler (Under-Reamer)
    Kuyunun herhangi bir kısmını genişletmek amacı ile yapılmış olup, bıçaklarının açılması mekanik veya hidrolik usulle olabilen tipleri vardır.
    Rock-Bit (rulmanlı) Matkapların Kullanılması
    Sondajda, maliyete en fazla etkisi olan muhakkak ki matkaplardır. Bunun için hangi matkap tiplerinin hangi formasyonlarda kullanılması, delme işini en rantabl şekilde yapabilmesi için üzerine verilmesi gerekli ağırlık miktarı ile tatbik edilecek rotari devrinin çok iyi tespit edilmesi gereklidir.
    Rock-Bit matkapların en iyi şekilde kullanılması için şu hususlara dikkat edilmelidir:
    Çalışılacak formasyon tipi ve yapısı (Tablo-1).
    Matkap tipinin seçilmesi (Tablo-2).
    Rotari hızı (d/d) (Tablo-3).
    Matkaba verilecek (tatbik edilecek) ağırlık miktar (Tablo-4).

    Bu saydıklarımızdan ayrı olarak, kuyu çapı genişliği ve buna göre çamur pompası kapasitesi de gözönünde bulundurulmalıdır.
    Rock-Bit Matkapların Bakım ve Muhafazası
    Kullanmadan Önce:
    Matkap gözle muayene edilir
    Konların normal dönüp dönmediğine bakılır
    Kullanılacak matkabın, delinecek formasyon sertliğine uyuyor mu kontrol edilir.
    Matkap sicil kartı noksansız doldurulur (Tipini, seri no, çap vs.)
    Matkabı kuyuya indirirken (manevralarda) matkap kuyu dibinde inmeden döndürülmeye başlanır.
    Kullandıktan Sonra:
    Matkabın dişleri iyice temizlenir
    Kon, rulman ve yatakları tazyikli su ile yıkanır
    Kon rulmanlarını döndürerek yatakları yağlanır
    Kon aralıkları, dişleri ve matkabın dışı gresle sıvanır
    Temiz bez veya çuvalla sararak bağlanır
    Yağmur, toz ve çamurdan uzak olarak kalas üzerine koyarak muhafaza altına alınır.
    Matkap sicil fişine yaptığı işi yazarak, kart dosyasına kaldırılır.
    BAĞLANTILAR SAPLAR (Sub)
    Delme takımındaki bütün eklemleri sağlayan parçalara bağlantı denir. Bağlantılar, iyi evsafta özel çelikten, itina ile yapılmışlardır. Bağlantılarda bilhassa dişlerin ve bağlantı yanaklarının birbirlerine iyice oturmaları gerekir. Yanakları iyi oturmayan bağlantılar, esnek olmadıklarından ufak bir kuvvet etkisiyle hemen koparlar.


    Bu bağlantıların çoğu redüksiyon tipinde olup, farklı iki çaptaki malzemeyi birbirine eklerler. Bağlantılar, iki ucu dişi veya bir erkek bir ucu dişi veya iki ucu erkek olarak imal edilirler.
    Bağlantılar ya iki parçayı birbirine eklemek veya kıymetli bir parçanın dişlerini korumak gayesiyle kullanılırlar (Örn. Kelli muhafaza sap).
    Sondajcılıkta Kullanılan Belli Başlı Bağlantılar (SAPLAR) (SUP)
    1- Matkap saplar: Matkapla ağırlık arasında bulunur. Redüksiyon tipidir, iki ucu da dişidir (Rock-Bit'ler için).
    Bir ucu erkek olan tipleri de vardır. Daha ziyade matkabın imal şekline göre yapılırlar. Matkap çaplarına göre bağlantı çapları:
    15"-26" matkaplar için 7 5/8" sap
    9 5/8"-14 ¾" matkaplar için 6 5/8" sap
    6 5/8"-8 ½" matkaplar için 4 ½" sap
    kullanılır.
    2- Ağırlık üst sap: Ağırlığı tijlere bağlayan bir redüksiyondur. Genellikle su sondajında 2 7/8", 3 ½", 4", 4 ½" çapında olur.
    3- Tool-Joint: Bunlar dişi veya erkek olmak üzere iki tiptir. Tijin bir tarafı erkek bir tarafı dişi olup, tijlerin birbirine bağlanmasını sağlar.
    4- Kelly redüksiyon saplar: Tijlerle kelly'nin irtibatını temin eder.
    5- Kelly muhafaza sap: Kelly'yi koruyan bir saptır. Sık sık sökülmesi icap eden kelly'yi aşınmadan korur. Kelly tarafı ince, redüksiyon tarafı kalın diş olup her iki tarafı erkektir.
    6- Kelly üst sap: Kelly ile su başlığını (Swivel) birleştiren sap olup sol diştir.
    AĞIRLIKLAR (Drill-Collar)
    Ağırlıklar matkabın üzerine baskı tatbik etmek titreşimleri önlemek ve kuyunun doğru delinmesini sağlamak maksadıyla kullanılırlar.
    Ağırlıkların en iyi cins çelikten yapılması gerekir. Rotari sondajlarında özel haller hariç matkaba daima ağırlıklarla yük verilir. Tablo-5'te ağırlıkların 1 m ağırlığı, gösterilmiştir.
    Kanatlı matkaplar kullanılırken ağırlık miktarı 500 kg olmalıdır (5 ½" ağırlıktan bir adet).
    Ağırlıklar tarif edilirken iç ve dış çapları birlikte söylenir. Ağırlıklar matkap bağlantıları vasıtasıyla matkabın hemen üstüne takılırlar. Ağırlıkların üstünde de tijler vardır. İlerlemede matkaba yalnız ağırlık vasıtasıyla yük verileceğinden, sondaj esnasında tijlerin yükü ile en üstteki ağırlığın yarı yükü, tamamen askıya alınır. Bundan gaye maksimum burulma noktasını en üstteki ağırlığın ortasında tutarak takımın kesilmeye daha müsait olan tij ve bağlantıları dışında tutmaktır.
    Sondajcılıkta usul haline gelmiş bir deyim vardır. Tijler askıda, ağırlık baskıda çalışmalıdır.
    TİJLER (Drill-Pipe)
    Kelly'nin rotari hareketini, ağırlığa ve dolayısıyla matkaba nakleden ve içinden dolaşım sıvısının geçmesine müsaade eden etli borulardır.
    Şok etkilerine ve burulmaya karşı tahammül edebilmeleri için tijler esnek çelikten yapılmışlardır.
    Tijlerin arasında bağlantıyı sağlamak üzere her iki tarafına diş açılmış düz etli borudan yapılmış bağlar (tool-Joint) kullanılır. Bu bağların (Tool-Joint'lerin) alta gelen uçları erkek, üste gelen uçları ise dişidir. Tijler bu bağlantılar vasıtası ile birbirlerine eklenirler.
    Tijler kullanıldığı yere ve makine kapasitesine göre değişik çap ve boyda imâl edilirler.
    1- Manşonlu (Tool Joint'li) Tijler
    Bunlar petrol ve su sondajlarında kullanılan tiplerdir. Tijler birleşme yerlerinin yapılışı bakımından içten şişkin ve dıştan şişkin olarak yapılırlar. Üzerlerine açılmış dişler vasıtası ile bağlar (Tool-Joint) yerleştirir. DSİ'de kullanılan tijlerin dış çapları;
    2 7/8", 3 ½", 4 ½" olup, boyları ise 6.10 m yani (20') dir.

    2- Manşonsuz Tijler (Tubingler)
    Bunlar dar çaplı kuyularda, özellikle maden arama işlerinde daima karot alıcı ile (Karotiyer) çalışan sondajlarda kullanılırlar. Bağlantıların dişleri düz ve konik yapıdadır.
    Tijlerin Bakımı
    Bağların (Tool-Joint'lerin) dişleri, her manevrada temiz su ile yıkanmalı ve diş muhafazaları takılmalıdır. (Lastik muhafazalar) kullanılacağı vakit ise bu muhafazalar sökülür. Tijler kuyuya indirilirken dişler tekrar tel fırça ile temizlenip sülyen sürülerek birbirine bağlanmalıdır. Tijlerin üzerindeki bozuk dişler düzeltilmeden katiyyen kullanılmamalıdır. Sondajda eğri tijler kullanılmamalıdır. Tijler sehpalar üzerine konulmalı ve en az üç yerden desteklenmelidir.Tijler tool-Joint diplerinden kaynakla doldurulmalıdır.Tijlerin tool-joint'leri benzinle silinmemelidir. Sıkışan tijleri sökmek için asla ısıtmamalıdır.
    KELLİ (Kelly)
    Kelly, rotari tablası veya kelly yatağı (buşing) vasıtası ile motordan aldığı hareketi tijlere ve dolayısıyla matkaplara iletir. Kelly'nin içi dolaşım sıvısının geçebilmesi için delik olarak yapılmıştır. Kelly yapılışı itibari ile yuvarlık, 4 köşe ve 6 köşe olmak üzere değişik tiplerdedir. 4 ve 6 köşe olanları rotari hareketini, rotari tablasından yuvarlak olanları ise kelly yatağından alırlar. Bunların boy ve çapları yapılan işe, zemin şartlarına ve makine kapasitesine göre değişik olur. Failing 1500 SS ile Speed-Star SS 20 makinalarında kullanılan Kelly'nin özellikleri şöyledir.
    İsmi Makine Cinsi Boy Dış çap İç çap Ağırlığı
    2 7/8" Kelly Failing 28 Ft 4 1/8" 2 1/8" 400 libre
    4 ½" Kelly Speed-Star 28 Ft 5 3/8" 3" 1800 libre
    Kelly'ler bağlantıları vasıtasıyla alttan tijlere üstten ise su başlığına (Swivel) bağlanır. Hareketi ortadan aldığından, kelly sağa dönerken bağlantıların sökülmemesi için alt bağlantılar (saplar) sağ dişli üst bağlantılar ise sol dişlidir.
    Manevra esnasında her vakit kelly sökülüp yağlanırken dişlerinin bozulmaması için alt kısmına kelly muhafaza bağlantısı (sap) takılır. Bu bağlantının kelly tarafındaki ucu ince dişli, redüksiyon tarafındaki ucu ise kalın dişlidir. Manevra esnasında kelly muhafaza bağlantısı ile kelly redüksiyon bağlantısı birbirinden söküldüğünden kelly'nin dişleri korunmuş olur.
    Kelly'nin Bakımı
    Kelly'nin bakımı da tij gibidir, dişleri daima temiz tutulmalı, su ile yıkanıp gres veya sülyen ile yağlanmalıdır. Gerek muhafaza bağlantısı, gerekse kelly dişleri hiçbir zaman çıplak olarak madeni bir zemin üzerine oturtulmamalıdır. Kelly kullanılmadığı zaman mutlaka diş muhafazası takılı bulunmalıdır. Sondaj makinasının nakli esnasında kelly kuledeki yerine sıkıca bağlı bulundurulmalıdır. İmkân varsa kelly'nin zedelenmemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Eğri kelly kullanılmamalı, eğri olanlar düzeltildikten sonra kullanılmalıdır. Kelly taşınırken en az 3 yerinden desteklenmelidir.
    SU BAŞLIĞI (Swivel)
    Su başlığının ortası devridaim sıvısının geçebilmesi için delik olup, alttan kelly'e üstten bir kulpla kancaya ve gezici makaraya bir taraftan pompa verici hortumuna (Swivel hortumu) bağlıdır. Takım sağa dönerken açılmaması için su başlığının bağlantıları sol diştir.
    Su Başlığının Vazifeleri
    Sondaj esnasında bütün delme takımlarını üzerinde taşır.
    Delme takımındaki rotari hareketini daha üst kısma intikal ettirmez.
    Dolaşım sıvısını sondaj takımına verir.
    KANCA (Hook)
    Manevralarda ilerlemeye geçileceği anda ve teçhizlerde su başlığının, manevra başlığının ve kaldırıcıların (elevatör) gezici makaraya bağlanmasını sağlamak üzere gezici makarının ucunda bir kanca bulunur.
    Kancaya geçirilen bir parçanın düşmemesi için bir emniyet dili vardır. Emniyet dili olmayan kancaları sondajlarda kullanmak doğru değildir. Emniyet dili kapanmadan manevraya geçilmemelidir.


    Su başlığı (SWİVEL) KANCA (HOOK)
    II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
    DONANIM (Halat)
    Normal olarak bir sondaj makinasında iki tane tanbur ve halat sistemi mevcuttur. Bunlardan birincisi beyler tanburu ve buna bağlı beyler halatı, ikincisi ise cer halatı ve cer tanburudur. Bazı makinalarda örneğin failing 1500 SS de beyler ve cer halatı tek olup tek bölümlü tanbur ile kullanılır. Sepeed-Star SS 20'de ise kelly ve cer halatı ayrı bölümlerde yeralır.
    a- Beyler Halatı: Cer halatından daha ince (3/8") olup herhangi bir palanga tertibatı yoktur. Kuledeki makarasından geçen bir halat olup, ağır malzeme kaldırılmasında, beyler kovasının kullanılacağı hallerde iş görür. Bu halatla mecbur kalınmadıkça manevra yapılmaz.
    b- Cer Halatı: Asıl sondaj halatıdır. Bu halatın çapı makine kapasitesine göre değişmekle beraber, DSİ de kullanılan makinaların hepsinde 5/8" dir. Boyları ise Failling'lerde 100 yarda (91.44 m) Speed-Star'larda halatı 65 m dir (Şekil:3).
    AĞIRLIK SAATLERİ
    Ağırlık saatleri petrol ve su sondajlarında ilerlemeye geçildiği zaman sondörün nasıl hareket edeceğini belirten bir araçtır. Ağırlık saatleri kuyunun içerisinde bulunan delme takımının sıvı içerisindeki ağırlığını belirtir. Takıma ne kadar ağırlık verileceğini gösterir ve nihayet takım kopmalarında, sondöre'e takımının koptuğunu haber verir. Kurtarmalarda (Tahlisiye'de) takımın yakalandığını gösterir. Daha açık bir deyimle sondörün kuyudaki gözüdür. Bozuk saatler tamir edilmeli ve ağırlık saatsiz çalışılmamalıdır.Genelde iki tip ağırlık saati vardır.
    Mekanik ağırlık saati
    Hidrolik ağırlık saati
    Failinglerde mekanik, Speed-Star'larda hidrolik ağırlık saati vardır.
    TAKIMI DÖNDÜREN SİSTEMLER
    Sondajlarda formasyonların kesilip öğütülmesi takımın en alt ucundaki döner matkapla sağlanmaktadır. Motordan alınan bu dönme hareketi çeşitli usullerle takıma iletilmektedir.
    Bu sistemleri dört grupta toplayabiliriz;
    Dipten döndürmeli turbo dönüş tipi,
    Kafadan döndürmeli tip (top head drive)
    Morset ile döndürmeli tip
    Rotary tablasından döndürmeli tip
    a) Dipten Turbo Dönüş Tipi
    Bu tipte matkap dipte basınçlı hava ile döndürülmekte olup matkap dizaynı özel yapılmıştır.
    b) Kafadan Döndürmeli Tip (Top head drive)
    Bu tip makinalarda takim dizisi kafaya bağlı olup (tij, stabilizer, ağırlık, matkap) takım dönme hareketini kafadan almaktadır.
    c) Morset İle Döndürmeli Tip
    Bu sistemde takım dizisi motordan gelen yatay dönme hareketi ayna mahruti dişlisi kanalıyla morsete gelerek morsetin düşey dönmesini ve dolayısıyla takımın dönmesini sağlar.
    d) Rotary Tablasından Döndürmeli Tip
    Takım dizisi dönme hareketini rotary tablasından almaktadır. Rotary tablası motordan aldığı yatay dönme hareketi düşey hareket haline cevirerek kendi içinden geçen özel tijlerle (kelly) takıma ve matkaba iletir (Şekil-4).
    MOTOR
    Rotari sondaj makinaları tranmisyonu sistemleri bakımından şu guruplara ayrılır:


    1. Tek Motorlular
    Bu tiplerde çamur pompasına, vinç sistemi ve rotari sistemine tek motordan hareket verilir (Örnek: Franks KC-54).
    2. Çift Motorlular
    a- Ön motor ve üst motor her biri tek motorlulardaki gibi, bütün sistemleri çalıştırırlar. Yani motorlardan birinin arıza yapması halinde sondaja devam etmek mümkündür (Örnek: Franks KC-45 ve Speed-Star).
    b- Ön motor sondaj arabasını hareket ettirmeye ve çamur pompasını çalıştırmaya yarar. Üst motordan ise vinç sistemi ve rotari sistemi hareket alır. Bu tip makinaların motorlarında bir arıza olduğu takdirde devridaime devam etmek veya takımı yukarıya almak suretiyle herhangi bir kaza önlenmiş olur (Örnek: Failing 1500 SS Davey ve Speed-Star)
    Speed Star Sondaj Makinası
    Speed-Star sondaj makinasında birbirinden ayrı iki motor vardır. Motorun biri (ön motor) sondaj makinasının yürümesini sağlar ve sondaj yaparken çamur pompasını çalıştırır.
    Üst motor rotari ve vinç'i çalıştırır. Motorun bir tanesi arıza yaptığı zaman tek motor ile sondaja devam edilebilir. Yani tek motorla çamur pompası, rotari ve vinç çalıştırılabilir. Ancak tek motor ile çalışıldığında kuyu çapı fazla geniş tutulmamalı ve derinlik 100-150 m civarında olmalıdır.
    Ingersoll-Rand Sondaj Makinası
    Bu makinalarda rotari yukarıdan hidrolik motor vasıtası ile sağlanır. Makine rotari tanbur çamur pompası vs bütün işlevler hidrolik vasıtası ile yapılır. Bu makinaların T-4 modellerinde ön motor yürüyüşü, üst motor hidrolik pompalarını ve kompresörü çalıştırır.
    Drilltech D40 KM Sondaj Makinası (TAMROCK-DRILTECH)
    Bu makinalarda rotari (dönme) hidrolik-güç kafası vasıtasıyla sağlanır. Çamur pompası ve hidrolik-motorların çalıştırılması için ve sondaj makinasının nakliyatı esnasında aynı motor kullanılır. Sondaj esnasında sondaj makinası takoza alınır ve PTO (Power Take Off) ile motor hareketi sondaja verilir.
    Driltech sondaj makinası, Ingersoll Rand-sondaj makinası gibi tam hidrolik hidrolik baskı sistemi bulunan, çamur, hava, hava-köpük sirkülasyonu ile çalışan, dipten darbeli hava çekiç ile çalışan-kombine makinadır.
    ÇAMUR POMPASI
    Çamur pompalarının sondajdaki en mühim vazifesi kuyu dibinin temizlenmesini sağlamaktır. Kuyu dibi gerektiği gibi temizlenemezse ilerleme süratinde bir düşme ve kullanılan matkap randımanında bir azalma görülür. İlerleme süratindeki bu düşüş ve matkap randımanındaki azalmanın azlığı veya çokluğu sirkülasyon sıvısının kuyu dibini iyi temizlemesine bağlıdır. Bu durumda kuyu dibini gereği gibi temizlemek, çamur pompası kapasitesi, kuyu çapı ve sirkülasyon sıvısı yoğunluğu ile sirkülasyon sıvısı jel özelliği ile yakından ilgilidir.
    Çamur pompasının kuyu dibini iyi bir şekilde temizlemesi için sirkülasyon sıvısının kuyu dibi teressübatını en az 25 feet/dakika (12,7 cm/saniye) ilk bir hızla dışarı atması gerekmektedir.
    Tablo-8'de çeşitli kapasitedeki çamur pompalarının muhtelif çaptaki tijlerle çalışmaları halinde kuyu çapı ile ilgili olmak üzere sirkülasyon sıvısının kuyu içinde yükseliş hızlarını vermektedir.
    Gardner Danver firmasının FG-FXG tipi (5"x6")'lik ve 150 GMP'lik çamur pompası,
    Gardner Denver firmasının FD-FXD tipi (5"x6")'lik 158 GPM'lik çamur pompası
    Gardner Denver firmasının FY-FXX tipi (8"x7 ½") ve 378 GPM'lik çamur pompası ve
    Weatpley firmasının Fig No. 6050 tipi (5"x10")'lik 230 GPM'lik çamur pompaları
    pompalarının hepsi de Emme Basma suretiyle çalışmaktadır. Şekil-5'de Gardner Denver çamur pompası görülmektedir.
    III- YARDIMCI EKİPMANLAR
    Manevra Başlığı: Tij ve ağırlık manevralarında kullanılırlar. Alt kısımları (sap) erkek-tool-joint dişlerinin aynı olup, tijin dişi tool-joint'lerine girer. Manevra başlığının sap kısmının içi boş olup, gövdedeki iki küçük delikle irtibatlıdır. Bu deliklerden hava girerek manevra esnasında tijin içindeki çamurun boşalmasını sağlar. Üst kısmı bir kulpla kancaya ve dolayısıyla makaraya bağlanır. Başlığın kolay sökülüp, takılması için etrafında bir simit vardır.
    Kaldırıcılar: Yapılışları ve çapları itibarıyla farklı imal edilirler. Kamalı, mandallı ve zincirli tipleri vardır. Kamalı ve mandallı tiplerin çapları sabit olup, ancak belli çaplı boruları kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler. Hep boru çapına göre zincir ayarlanır.
    Mandallı ve kamalı kaldırıcılar boruyu sıkmazlar, bunlar borunun üzerinde aşağı, yukarı hareket ederler, sadece borunun üzerindeki flanş, manşon veya başka bir çıkıntıya takılarak boruyu kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler, ise de bunlara pek fazla güvenmemek lâzımdır. Kaldırıcılar (elevatör) kolları vasıtasıyla kancaya ve dolayısıyla gezici makaraya bağlanırlar.
    Kravatlar (Kamps): Kaldırıcıların yerine kullanılan ortası boruyu kavrayabilecek şekilde yuvarlak; uçları ise civatalarla tutturulmaya müsait şekilde dışarıya kıvrık, iki parçalı demirinden gelmiş olup, ekseriya manevra kancasına sapanla bağlanırlar. Kravat kullanırken çok dikkatli olmak gerekir. Özellikle civataların iyi sıkılması lâzımdır.
    Tutucular (Slip): Sondaj takımlarını ve boruları tutmaya yarayan parçalardır. Ekseriya iki parçadan teşekkül ederler. Tij manevra tutucuları hariç diğerleri, konik ve tırtıllı (Taper slip) olup, tuttuğu parçayı aşağıya bırakmazlar. Bunlarda değişik boyut ve şekillerde yapılmışlardır (Şekil-6).
    Ağırlık Tutucular (Klempsler): Tutucu özelliği olan konik yataklı birçok oynak lokmanlardan meydana gelmiş bir çeşit tutuculardır. Lokmalar eklenerek veya çıkarılarak istenilen çaptaki ağırlıkları tutmaya yararlar. Bunlar boru tutucusu olarak kullanılmazlar ve manevra işlerinde de kullanılmazlar. Ağırlıkları çözüldükten ve ağırlığa manevra başlığı takıldıktan sonra bu tutucular çözülüp ağırlığın üzerinden çıkarılırlar.
    Kullanma sonunda su ile yıkanıp özel kutularında mazot içinde muhafaza edilmelidirler (Şekil-6).
    Anahtarlar:
    1- Tij anahtarları (Tong-Pipe) yalnız tijleri sökmede kullanılırlar.
    Çenelerinde değiştirilebilen dişleri mevcuttur. Kullanılan her tij çapı için ayrı ayrı yapılmışlardır.
    2- Boru anahtarları: Değişik boyutta olurlar ve boylarının uzunluğuna göre isimlendirilirler. Bütün parçaları eskidikleri veya kırıldıkları takdirde değiştirilebilirler. Genellikle sondajlarda kullanılan boru anahtarları 18", 24", 36", 48", 60" dir.
    3- Zincirli anahtarlar: Gövde, başlık ve zincirlerden müteşekkil anahtarlardır. Zincir borunun etrafından dolanır ve başlığa takılarak çalışır. Kopan zincir baklaları yenileriyle değiştirilebilir. Genel olarak kullanılan anahtarların boyutları şöyledir:

    Anahtar Sapı Uzunluğu
    13 3/4"
    20"
    27"
    37"
    44 1/2"
    50 1/2"
    64 1/2"
    Zincir Uzunluğu
    9 1/2"
    13 1/2"
    17 1/2"
    22 1/2"
    32"
    40 1/2"
    55 1/2"

    4- Tong Anahtarı: Tij ve ağırlıkları çepeçevre sararak kilitleme ve döndürme suretiyle sökme yapan anahtar tipidir. Elle çalışanları olduğu gibi hidrolik olanları da mevcuttur. Tong anahtarları tek çap için olduğu gibi çeneleri değiştirilmek suretiyle sarma çapı daraltılmak veya genişletilmek suretiyle değişik çaplara da cevap verebilirler.
    Stabilizerler: Sondaj delme takımı ekipmanlarından olan stabilizerler, adından da anlaşılacağı gibi sondaj dizisinin stabilizasyonunu sağlayarak mümkün mertebe dikey kuyu açmamıza yardımcı olurlarROTARİ SONDAJ SİSTEMİ
    Rotari sondaj sistemi, baskı altında dönen bir matkabın kesici dişleri vasıtasıyla zemini parçalayarak kesilen parçaların bir dolaşım sıvısı veya hava-köpük vasıtasıyla dışarı atılma işlemidir.
    Böyle bir sistemdeki ekipmanları 3 kısımda incelenir.
    I- ANA ELEMANLAR
    Kesici uçlar (matkaplar) (Rock-Bit)
    Saplar (Sub)
    Ağırlıklar (Drıll-Collar)
    Tijler (Drill-Pipe)
    Kelli (Kelly)
    Su başlığı (Swivel)
    Kanca (Hook)
    Takım dizisi: Matkap-Matkap sap-Ağırlıklar, Ağırlıkları, tijlere bağlayan redüksiyon sap-Tijler-Tijleri keliye bağlayan redüksiyon sap -Kelli (Kelly) -kelli üst sap - su başlığı-Kanca'dan oluşmaktadır.
    II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
    Donanım (Halatlar-Makaralar) ve Kule
    Takım dizisini döndüren elemanlar
    Motor
    Çamur pompası-Kompresör
    III- YARDIMCI ELEMAN VE EKİPMANLAR
    Manevra başlığı
    Kaldırıcılar
    Kravatlar
    Tutucular
    Ağırlık tutucular
    Anahtarlar
    Stabilizer
    I-ANA ELEMANLAR
    KESİCİ UÇLAR (Matkaplar): (Şekil 1 ve 2)
    Yer altı tabakalarının incelenmesi, yer altı servetlerinin (su, petrol, maden)araştırılması veya bulunması muhtemel yerlerden yerüstüne çıkarılması için yapılan kazı işine sondaj denildiği bilinmektedir.
    Bu iş için ötedenberi yapılmış veya yapılmakta olan sondaj makinalarının en mükemmeli rotari (döner) sondaj makinalarıdır. Bunun esası bir matkabın üzerine belirli bir ağırlık tatbik edilip bir noktada döndürülmesi suretiyle tabakalarda arzu edilen çap ve derinlikte delik açılmasıdır. Delmeyi temin eden en önemli etken matkaplardır.
    Matkapların Sıralanması:
    Kanatlı matkaplar
    Rulmanlı matkaplar
    Karot matkapları
    I- Kanatlı Matkaplar
    Balık kuyruğu matkaplar (Fishtail Bit)
    Çok kanatlı matkaplar (Wing Bit)
    Kılavuz matkaplar (Pilot Bit)
    Bu tip matkaplarda kesiciler (bıçaklar) doğrudan doğruya gövdeye bağlıdır. Bu matkapların bazılarının daha dayanıklı olmalarını temin amacıyla kanatları üzerine Tungsten carbide denilen bir karbon alaşımı emdirilir.
    Kanatlı matkaplardan en iyi istifade için, şu iki teknik husus dikkate alınmalıdır:
    Kuyu projesinin terkibinde gözönünde tutulacak hususlar.
    Sondajın yapılışı esnasında dikkat edilecek hususlar.
    Kanatlı matkapların çalışma ortamları yumuşak ve gevşek formasyonlardır. Bu cümleden olarak kanatlı matkaplar, kil alüvyon, ince ve ufak taneli çakıl ihtiva eden tabakalarda rahatlıkla kullanılabilir (Şekil-1).
    Tatbikatta ise, temini kolay ve ucuz olan bu matkaplara çok itibar edilmez. Sondörler ekseriya Rock-Bit'leri kullanırlar.

    II- Rulmanlı Matkaplar (Rock-Bit)
    Bu cins matkapların kesicileri (cone) gövdeye rulmanlarla bağlanmıştır. Rotari hareketi sayesinde gövdenin dönüşüne tabi olmaksızın konlar kendi ekseni etrafında dönme özelliğine sahiptirler (Matkabın bir dönüşüne mukabil 2-2,5 devir yaparlar). Yani matkap kuyu içerisinde soldan sağa doğru dönerken, konlar da aksi istikamette kendi etrafında dönerler.
    Rulmanlı matkaplar yapılarına göre 3 kısımda adlandırılır.
    2 konlu matkaplar (two cone bits)
    3 konlu matkaplar (three cone bits)
    4 konlu matkaplar (cross-section)
    Bu şekildeki sınıflandırmadan ayrı olarak, üzerindeki sirkülasyon sıvısı deliklerine göre de;
    Normal rulmanlı matkaplar
    Jet tipi rulmanlı matkaplar
    diye ikiye ayrılır.
    - Normal Sirkülasyonlu Rock-Bit Matkaplar
    Bunlarda sirkülasyon sıvısının yönü konlar üzerine yönlendirilmiştir. Bu sebeple matkap üzerinde iyi soğutma yaparak matkabın ısınmadan dolayı uğrayacağı zarar ve yıpranmayı önler (Şekil-1).
    - Jet Tipi Sirkülasyon Delikli Rock-Bit Matkaplar
    Bu tip matkaplarda sirkülasyon deliklerinin önü açık olup direk formasyona karşı yönlendirilmiştir. Böylece formasyonu yumuşatarak matkabın işini nispeten kolaylaştırarak matkabın uzun ömürlü olmasını ve delme işleminin hızını artırmış olurlar.
    III- Karot Matkapları (Core Bit)
    Karot alabilen matkapları ayrı olarak düşünürsek, şu tipleri vardır:
    Kanatlı karot matkapları (Wing-Pilot core bit)
    Elmaslı karot matkapları (Diamond core bit)
    c- Vidya kronlu krot matkapları
    Bu matkapların hepsi de karotiyere bağlanarak çalışır, içleri boştur. Kesiciler bu boşluğun etrafına bağlanmıştır.
    Matkap Gibi Çalışan Yardımcı Elemanlar
    Matkapların tasnifine girmeyip de sondajda onlar gibi fonksiyon gören diğer elemanlardır. Bunları şöyle özetleyebiliriz:
    1- Kuyu Genişleticiler (Hole-Opener)
    Dar çaplı kuyuları gereğince geniş bir çapa yükseltmek için kullanılır. Rulmanlı ve kanatlı olan tipleri vardır. Bunu kullanırken dikkat edilecek en önemli husus kuyu çapında bir öncü (Klavuz - Pilot) matkap takmak olmalıdır. Takılan öncü matkap her ne kadar sağ diş olsa bile genişletici konlardan farklı bir burulmaya maruz kalacağından çözülebilir. Buna mani olmak için kaynakla bir veya iki yerinden puntalanmalıdır (Hole-Opener Şekil:2).
    2- Kuyu Düzelticiler (Reamer)
    Türlü sebeplerle kuyuda meydana gelmiş zik-zak (key-seat) halini düzeltmek amacıyla kullanılırlar. Kanatlı ve rulmanlı tipleri vardır.
    3- Alt Genişleticiler (Under-Reamer)
    Kuyunun herhangi bir kısmını genişletmek amacı ile yapılmış olup, bıçaklarının açılması mekanik veya hidrolik usulle olabilen tipleri vardır.
    Rock-Bit (rulmanlı) Matkapların Kullanılması
    Sondajda, maliyete en fazla etkisi olan muhakkak ki matkaplardır. Bunun için hangi matkap tiplerinin hangi formasyonlarda kullanılması, delme işini en rantabl şekilde yapabilmesi için üzerine verilmesi gerekli ağırlık miktarı ile tatbik edilecek rotari devrinin çok iyi tespit edilmesi gereklidir.
    Rock-Bit matkapların en iyi şekilde kullanılması için şu hususlara dikkat edilmelidir:
    Çalışılacak formasyon tipi ve yapısı (Tablo-1).
    Matkap tipinin seçilmesi (Tablo-2).
    Rotari hızı (d/d) (Tablo-3).
    Matkaba verilecek (tatbik edilecek) ağırlık miktar (Tablo-4).

    Bu saydıklarımızdan ayrı olarak, kuyu çapı genişliği ve buna göre çamur pompası kapasitesi de gözönünde bulundurulmalıdır.
    Rock-Bit Matkapların Bakım ve Muhafazası
    Kullanmadan Önce:
    Matkap gözle muayene edilir
    Konların normal dönüp dönmediğine bakılır
    Kullanılacak matkabın, delinecek formasyon sertliğine uyuyor mu kontrol edilir.
    Matkap sicil kartı noksansız doldurulur (Tipini, seri no, çap vs.)
    Matkabı kuyuya indirirken (manevralarda) matkap kuyu dibinde inmeden döndürülmeye başlanır.
    Kullandıktan Sonra:
    Matkabın dişleri iyice temizlenir
    Kon, rulman ve yatakları tazyikli su ile yıkanır
    Kon rulmanlarını döndürerek yatakları yağlanır
    Kon aralıkları, dişleri ve matkabın dışı gresle sıvanır
    Temiz bez veya çuvalla sararak bağlanır
    Yağmur, toz ve çamurdan uzak olarak kalas üzerine koyarak muhafaza altına alınır.
    Matkap sicil fişine yaptığı işi yazarak, kart dosyasına kaldırılır.
    BAĞLANTILAR SAPLAR (Sub)
    Delme takımındaki bütün eklemleri sağlayan parçalara bağlantı denir. Bağlantılar, iyi evsafta özel çelikten, itina ile yapılmışlardır. Bağlantılarda bilhassa dişlerin ve bağlantı yanaklarının birbirlerine iyice oturmaları gerekir. Yanakları iyi oturmayan bağlantılar, esnek olmadıklarından ufak bir kuvvet etkisiyle hemen koparlar.


    Bu bağlantıların çoğu redüksiyon tipinde olup, farklı iki çaptaki malzemeyi birbirine eklerler. Bağlantılar, iki ucu dişi veya bir erkek bir ucu dişi veya iki ucu erkek olarak imal edilirler.
    Bağlantılar ya iki parçayı birbirine eklemek veya kıymetli bir parçanın dişlerini korumak gayesiyle kullanılırlar (Örn. Kelli muhafaza sap).
    Sondajcılıkta Kullanılan Belli Başlı Bağlantılar (SAPLAR) (SUP)
    1- Matkap saplar: Matkapla ağırlık arasında bulunur. Redüksiyon tipidir, iki ucu da dişidir (Rock-Bit'ler için).
    Bir ucu erkek olan tipleri de vardır. Daha ziyade matkabın imal şekline göre yapılırlar. Matkap çaplarına göre bağlantı çapları:
    15"-26" matkaplar için 7 5/8" sap
    9 5/8"-14 ¾" matkaplar için 6 5/8" sap
    6 5/8"-8 ½" matkaplar için 4 ½" sap
    kullanılır.
    2- Ağırlık üst sap: Ağırlığı tijlere bağlayan bir redüksiyondur. Genellikle su sondajında 2 7/8", 3 ½", 4", 4 ½" çapında olur.
    3- Tool-Joint: Bunlar dişi veya erkek olmak üzere iki tiptir. Tijin bir tarafı erkek bir tarafı dişi olup, tijlerin birbirine bağlanmasını sağlar.
    4- Kelly redüksiyon saplar: Tijlerle kelly'nin irtibatını temin eder.
    5- Kelly muhafaza sap: Kelly'yi koruyan bir saptır. Sık sık sökülmesi icap eden kelly'yi aşınmadan korur. Kelly tarafı ince, redüksiyon tarafı kalın diş olup her iki tarafı erkektir.
    6- Kelly üst sap: Kelly ile su başlığını (Swivel) birleştiren sap olup sol diştir.
    AĞIRLIKLAR (Drill-Collar)
    Ağırlıklar matkabın üzerine baskı tatbik etmek titreşimleri önlemek ve kuyunun doğru delinmesini sağlamak maksadıyla kullanılırlar.
    Ağırlıkların en iyi cins çelikten yapılması gerekir. Rotari sondajlarında özel haller hariç matkaba daima ağırlıklarla yük verilir. Tablo-5'te ağırlıkların 1 m ağırlığı, gösterilmiştir.
    Kanatlı matkaplar kullanılırken ağırlık miktarı 500 kg olmalıdır (5 ½" ağırlıktan bir adet).
    Ağırlıklar tarif edilirken iç ve dış çapları birlikte söylenir. Ağırlıklar matkap bağlantıları vasıtasıyla matkabın hemen üstüne takılırlar. Ağırlıkların üstünde de tijler vardır. İlerlemede matkaba yalnız ağırlık vasıtasıyla yük verileceğinden, sondaj esnasında tijlerin yükü ile en üstteki ağırlığın yarı yükü, tamamen askıya alınır. Bundan gaye maksimum burulma noktasını en üstteki ağırlığın ortasında tutarak takımın kesilmeye daha müsait olan tij ve bağlantıları dışında tutmaktır.
    Sondajcılıkta usul haline gelmiş bir deyim vardır. Tijler askıda, ağırlık baskıda çalışmalıdır.
    TİJLER (Drill-Pipe)
    Kelly'nin rotari hareketini, ağırlığa ve dolayısıyla matkaba nakleden ve içinden dolaşım sıvısının geçmesine müsaade eden etli borulardır.
    Şok etkilerine ve burulmaya karşı tahammül edebilmeleri için tijler esnek çelikten yapılmışlardır.
    Tijlerin arasında bağlantıyı sağlamak üzere her iki tarafına diş açılmış düz etli borudan yapılmış bağlar (tool-Joint) kullanılır. Bu bağların (Tool-Joint'lerin) alta gelen uçları erkek, üste gelen uçları ise dişidir. Tijler bu bağlantılar vasıtası ile birbirlerine eklenirler.
    Tijler kullanıldığı yere ve makine kapasitesine göre değişik çap ve boyda imâl edilirler.
    1- Manşonlu (Tool Joint'li) Tijler
    Bunlar petrol ve su sondajlarında kullanılan tiplerdir. Tijler birleşme yerlerinin yapılışı bakımından içten şişkin ve dıştan şişkin olarak yapılırlar. Üzerlerine açılmış dişler vasıtası ile bağlar (Tool-Joint) yerleştirir. DSİ'de kullanılan tijlerin dış çapları;
    2 7/8", 3 ½", 4 ½" olup, boyları ise 6.10 m yani (20') dir.

    2- Manşonsuz Tijler (Tubingler)
    Bunlar dar çaplı kuyularda, özellikle maden arama işlerinde daima karot alıcı ile (Karotiyer) çalışan sondajlarda kullanılırlar. Bağlantıların dişleri düz ve konik yapıdadır.
    Tijlerin Bakımı
    Bağların (Tool-Joint'lerin) dişleri, her manevrada temiz su ile yıkanmalı ve diş muhafazaları takılmalıdır. (Lastik muhafazalar) kullanılacağı vakit ise bu muhafazalar sökülür. Tijler kuyuya indirilirken dişler tekrar tel fırça ile temizlenip sülyen sürülerek birbirine bağlanmalıdır. Tijlerin üzerindeki bozuk dişler düzeltilmeden katiyyen kullanılmamalıdır. Sondajda eğri tijler kullanılmamalıdır. Tijler sehpalar üzerine konulmalı ve en az üç yerden desteklenmelidir.Tijler tool-Joint diplerinden kaynakla doldurulmalıdır.Tijlerin tool-joint'leri benzinle silinmemelidir. Sıkışan tijleri sökmek için asla ısıtmamalıdır.
    KELLİ (Kelly)
    Kelly, rotari tablası veya kelly yatağı (buşing) vasıtası ile motordan aldığı hareketi tijlere ve dolayısıyla matkaplara iletir. Kelly'nin içi dolaşım sıvısının geçebilmesi için delik olarak yapılmıştır. Kelly yapılışı itibari ile yuvarlık, 4 köşe ve 6 köşe olmak üzere değişik tiplerdedir. 4 ve 6 köşe olanları rotari hareketini, rotari tablasından yuvarlak olanları ise kelly yatağından alırlar. Bunların boy ve çapları yapılan işe, zemin şartlarına ve makine kapasitesine göre değişik olur. Failing 1500 SS ile Speed-Star SS 20 makinalarında kullanılan Kelly'nin özellikleri şöyledir.
    İsmi Makine Cinsi Boy Dış çap İç çap Ağırlığı
    2 7/8" Kelly Failing 28 Ft 4 1/8" 2 1/8" 400 libre
    4 ½" Kelly Speed-Star 28 Ft 5 3/8" 3" 1800 libre
    Kelly'ler bağlantıları vasıtasıyla alttan tijlere üstten ise su başlığına (Swivel) bağlanır. Hareketi ortadan aldığından, kelly sağa dönerken bağlantıların sökülmemesi için alt bağlantılar (saplar) sağ dişli üst bağlantılar ise sol dişlidir.
    Manevra esnasında her vakit kelly sökülüp yağlanırken dişlerinin bozulmaması için alt kısmına kelly muhafaza bağlantısı (sap) takılır. Bu bağlantının kelly tarafındaki ucu ince dişli, redüksiyon tarafındaki ucu ise kalın dişlidir. Manevra esnasında kelly muhafaza bağlantısı ile kelly redüksiyon bağlantısı birbirinden söküldüğünden kelly'nin dişleri korunmuş olur.
    Kelly'nin Bakımı
    Kelly'nin bakımı da tij gibidir, dişleri daima temiz tutulmalı, su ile yıkanıp gres veya sülyen ile yağlanmalıdır. Gerek muhafaza bağlantısı, gerekse kelly dişleri hiçbir zaman çıplak olarak madeni bir zemin üzerine oturtulmamalıdır. Kelly kullanılmadığı zaman mutlaka diş muhafazası takılı bulunmalıdır. Sondaj makinasının nakli esnasında kelly kuledeki yerine sıkıca bağlı bulundurulmalıdır. İmkân varsa kelly'nin zedelenmemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Eğri kelly kullanılmamalı, eğri olanlar düzeltildikten sonra kullanılmalıdır. Kelly taşınırken en az 3 yerinden desteklenmelidir.
    SU BAŞLIĞI (Swivel)
    Su başlığının ortası devridaim sıvısının geçebilmesi için delik olup, alttan kelly'e üstten bir kulpla kancaya ve gezici makaraya bir taraftan pompa verici hortumuna (Swivel hortumu) bağlıdır. Takım sağa dönerken açılmaması için su başlığının bağlantıları sol diştir.
    Su Başlığının Vazifeleri
    Sondaj esnasında bütün delme takımlarını üzerinde taşır.
    Delme takımındaki rotari hareketini daha üst kısma intikal ettirmez.
    Dolaşım sıvısını sondaj takımına verir.
    KANCA (Hook)
    Manevralarda ilerlemeye geçileceği anda ve teçhizlerde su başlığının, manevra başlığının ve kaldırıcıların (elevatör) gezici makaraya bağlanmasını sağlamak üzere gezici makarının ucunda bir kanca bulunur.
    Kancaya geçirilen bir parçanın düşmemesi için bir emniyet dili vardır. Emniyet dili olmayan kancaları sondajlarda kullanmak doğru değildir. Emniyet dili kapanmadan manevraya geçilmemelidir.


    Su başlığı (SWİVEL) KANCA (HOOK)
    II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
    DONANIM (Halat)
    Normal olarak bir sondaj makinasında iki tane tanbur ve halat sistemi mevcuttur. Bunlardan birincisi beyler tanburu ve buna bağlı beyler halatı, ikincisi ise cer halatı ve cer tanburudur. Bazı makinalarda örneğin failing 1500 SS de beyler ve cer halatı tek olup tek bölümlü tanbur ile kullanılır. Sepeed-Star SS 20'de ise kelly ve cer halatı ayrı bölümlerde yeralır.
    a- Beyler Halatı: Cer halatından daha ince (3/8") olup herhangi bir palanga tertibatı yoktur. Kuledeki makarasından geçen bir halat olup, ağır malzeme kaldırılmasında, beyler kovasının kullanılacağı hallerde iş görür. Bu halatla mecbur kalınmadıkça manevra yapılmaz.
    b- Cer Halatı: Asıl sondaj halatıdır. Bu halatın çapı makine kapasitesine göre değişmekle beraber, DSİ de kullanılan makinaların hepsinde 5/8" dir. Boyları ise Failling'lerde 100 yarda (91.44 m) Speed-Star'larda halatı 65 m dir (Şekil:3).
    AĞIRLIK SAATLERİ
    Ağırlık saatleri petrol ve su sondajlarında ilerlemeye geçildiği zaman sondörün nasıl hareket edeceğini belirten bir araçtır. Ağırlık saatleri kuyunun içerisinde bulunan delme takımının sıvı içerisindeki ağırlığını belirtir. Takıma ne kadar ağırlık verileceğini gösterir ve nihayet takım kopmalarında, sondöre'e takımının koptuğunu haber verir. Kurtarmalarda (Tahlisiye'de) takımın yakalandığını gösterir. Daha açık bir deyimle sondörün kuyudaki gözüdür. Bozuk saatler tamir edilmeli ve ağırlık saatsiz çalışılmamalıdır.Genelde iki tip ağırlık saati vardır.
    Mekanik ağırlık saati
    Hidrolik ağırlık saati
    Failinglerde mekanik, Speed-Star'larda hidrolik ağırlık saati vardır.
    TAKIMI DÖNDÜREN SİSTEMLER
    Sondajlarda formasyonların kesilip öğütülmesi takımın en alt ucundaki döner matkapla sağlanmaktadır. Motordan alınan bu dönme hareketi çeşitli usullerle takıma iletilmektedir.
    Bu sistemleri dört grupta toplayabiliriz;
    Dipten döndürmeli turbo dönüş tipi,
    Kafadan döndürmeli tip (top head drive)
    Morset ile döndürmeli tip
    Rotary tablasından döndürmeli tip
    a) Dipten Turbo Dönüş Tipi
    Bu tipte matkap dipte basınçlı hava ile döndürülmekte olup matkap dizaynı özel yapılmıştır.
    b) Kafadan Döndürmeli Tip (Top head drive)
    Bu tip makinalarda takim dizisi kafaya bağlı olup (tij, stabilizer, ağırlık, matkap) takım dönme hareketini kafadan almaktadır.
    c) Morset İle Döndürmeli Tip
    Bu sistemde takım dizisi motordan gelen yatay dönme hareketi ayna mahruti dişlisi kanalıyla morsete gelerek morsetin düşey dönmesini ve dolayısıyla takımın dönmesini sağlar.
    d) Rotary Tablasından Döndürmeli Tip
    Takım dizisi dönme hareketini rotary tablasından almaktadır. Rotary tablası motordan aldığı yatay dönme hareketi düşey hareket haline cevirerek kendi içinden geçen özel tijlerle (kelly) takıma ve matkaba iletir (Şekil-4).
    MOTOR
    Rotari sondaj makinaları tranmisyonu sistemleri bakımından şu guruplara ayrılır:


    1. Tek Motorlular
    Bu tiplerde çamur pompasına, vinç sistemi ve rotari sistemine tek motordan hareket verilir (Örnek: Franks KC-54).
    2. Çift Motorlular
    a- Ön motor ve üst motor her biri tek motorlulardaki gibi, bütün sistemleri çalıştırırlar. Yani motorlardan birinin arıza yapması halinde sondaja devam etmek mümkündür (Örnek: Franks KC-45 ve Speed-Star).
    b- Ön motor sondaj arabasını hareket ettirmeye ve çamur pompasını çalıştırmaya yarar. Üst motordan ise vinç sistemi ve rotari sistemi hareket alır. Bu tip makinaların motorlarında bir arıza olduğu takdirde devridaime devam etmek veya takımı yukarıya almak suretiyle herhangi bir kaza önlenmiş olur (Örnek: Failing 1500 SS Davey ve Speed-Star)
    Speed Star Sondaj Makinası
    Speed-Star sondaj makinasında birbirinden ayrı iki motor vardır. Motorun biri (ön motor) sondaj makinasının yürümesini sağlar ve sondaj yaparken çamur pompasını çalıştırır.
    Üst motor rotari ve vinç'i çalıştırır. Motorun bir tanesi arıza yaptığı zaman tek motor ile sondaja devam edilebilir. Yani tek motorla çamur pompası, rotari ve vinç çalıştırılabilir. Ancak tek motor ile çalışıldığında kuyu çapı fazla geniş tutulmamalı ve derinlik 100-150 m civarında olmalıdır.
    Ingersoll-Rand Sondaj Makinası
    Bu makinalarda rotari yukarıdan hidrolik motor vasıtası ile sağlanır. Makine rotari tanbur çamur pompası vs bütün işlevler hidrolik vasıtası ile yapılır. Bu makinaların T-4 modellerinde ön motor yürüyüşü, üst motor hidrolik pompalarını ve kompresörü çalıştırır.
    Drilltech D40 KM Sondaj Makinası (TAMROCK-DRILTECH)
    Bu makinalarda rotari (dönme) hidrolik-güç kafası vasıtasıyla sağlanır. Çamur pompası ve hidrolik-motorların çalıştırılması için ve sondaj makinasının nakliyatı esnasında aynı motor kullanılır. Sondaj esnasında sondaj makinası takoza alınır ve PTO (Power Take Off) ile motor hareketi sondaja verilir.
    Driltech sondaj makinası, Ingersoll Rand-sondaj makinası gibi tam hidrolik hidrolik baskı sistemi bulunan, çamur, hava, hava-köpük sirkülasyonu ile çalışan, dipten darbeli hava çekiç ile çalışan-kombine makinadır.
    ÇAMUR POMPASI
    Çamur pompalarının sondajdaki en mühim vazifesi kuyu dibinin temizlenmesini sağlamaktır. Kuyu dibi gerektiği gibi temizlenemezse ilerleme süratinde bir düşme ve kullanılan matkap randımanında bir azalma görülür. İlerleme süratindeki bu düşüş ve matkap randımanındaki azalmanın azlığı veya çokluğu sirkülasyon sıvısının kuyu dibini iyi temizlemesine bağlıdır. Bu durumda kuyu dibini gereği gibi temizlemek, çamur pompası kapasitesi, kuyu çapı ve sirkülasyon sıvısı yoğunluğu ile sirkülasyon sıvısı jel özelliği ile yakından ilgilidir.
    Çamur pompasının kuyu dibini iyi bir şekilde temizlemesi için sirkülasyon sıvısının kuyu dibi teressübatını en az 25 feet/dakika (12,7 cm/saniye) ilk bir hızla dışarı atması gerekmektedir.
    Tablo-8'de çeşitli kapasitedeki çamur pompalarının muhtelif çaptaki tijlerle çalışmaları halinde kuyu çapı ile ilgili olmak üzere sirkülasyon sıvısının kuyu içinde yükseliş hızlarını vermektedir.
    Gardner Danver firmasının FG-FXG tipi (5"x6")'lik ve 150 GMP'lik çamur pompası,
    Gardner Denver firmasının FD-FXD tipi (5"x6")'lik 158 GPM'lik çamur pompası
    Gardner Denver firmasının FY-FXX tipi (8"x7 ½") ve 378 GPM'lik çamur pompası ve
    Weatpley firmasının Fig No. 6050 tipi (5"x10")'lik 230 GPM'lik çamur pompaları
    pompalarının hepsi de Emme Basma suretiyle çalışmaktadır. Şekil-5'de Gardner Denver çamur pompası görülmektedir.
    III- YARDIMCI EKİPMANLAR
    Manevra Başlığı: Tij ve ağırlık manevralarında kullanılırlar. Alt kısımları (sap) erkek-tool-joint dişlerinin aynı olup, tijin dişi tool-joint'lerine girer. Manevra başlığının sap kısmının içi boş olup, gövdedeki iki küçük delikle irtibatlıdır. Bu deliklerden hava girerek manevra esnasında tijin içindeki çamurun boşalmasını sağlar. Üst kısmı bir kulpla kancaya ve dolayısıyla makaraya bağlanır. Başlığın kolay sökülüp, takılması için etrafında bir simit vardır.
    Kaldırıcılar: Yapılışları ve çapları itibarıyla farklı imal edilirler. Kamalı, mandallı ve zincirli tipleri vardır. Kamalı ve mandallı tiplerin çapları sabit olup, ancak belli çaplı boruları kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler. Hep boru çapına göre zincir ayarlanır.
    Mandallı ve kamalı kaldırıcılar boruyu sıkmazlar, bunlar borunun üzerinde aşağı, yukarı hareket ederler, sadece borunun üzerindeki flanş, manşon veya başka bir çıkıntıya takılarak boruyu kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler, ise de bunlara pek fazla güvenmemek lâzımdır. Kaldırıcılar (elevatör) kolları vasıtasıyla kancaya ve dolayısıyla gezici makaraya bağlanırlar.
    Kravatlar (Kamps): Kaldırıcıların yerine kullanılan ortası boruyu kavrayabilecek şekilde yuvarlak; uçları ise civatalarla tutturulmaya müsait şekilde dışarıya kıvrık, iki parçalı demirinden gelmiş olup, ekseriya manevra kancasına sapanla bağlanırlar. Kravat kullanırken çok dikkatli olmak gerekir. Özellikle civataların iyi sıkılması lâzımdır.
    Tutucular (Slip): Sondaj takımlarını ve boruları tutmaya yarayan parçalardır. Ekseriya iki parçadan teşekkül ederler. Tij manevra tutucuları hariç diğerleri, konik ve tırtıllı (Taper slip) olup, tuttuğu parçayı aşağıya bırakmazlar. Bunlarda değişik boyut ve şekillerde yapılmışlardır (Şekil-6).
    Ağırlık Tutucular (Klempsler): Tutucu özelliği olan konik yataklı birçok oynak lokmanlardan meydana gelmiş bir çeşit tutuculardır. Lokmalar eklenerek veya çıkarılarak istenilen çaptaki ağırlıkları tutmaya yararlar. Bunlar boru tutucusu olarak kullanılmazlar ve manevra işlerinde de kullanılmazlar. Ağırlıkları çözüldükten ve ağırlığa manevra başlığı takıldıktan sonra bu tutucular çözülüp ağırlığın üzerinden çıkarılırlar.
    Kullanma sonunda su ile yıkanıp özel kutularında mazot içinde muhafaza edilmelidirler (Şekil-6).
    Anahtarlar:
    1- Tij anahtarları (Tong-Pipe) yalnız tijleri sökmede kullanılırlar.
    Çenelerinde değiştirilebilen dişleri mevcuttur. Kullanılan her tij çapı için ayrı ayrı yapılmışlardır.
    2- Boru anahtarları: Değişik boyutta olurlar ve boylarının uzunluğuna göre isimlendirilirler. Bütün parçaları eskidikleri veya kırıldıkları takdirde değiştirilebilirler. Genellikle sondajlarda kullanılan boru anahtarları 18", 24", 36", 48", 60" dir.
    3- Zincirli anahtarlar: Gövde, başlık ve zincirlerden müteşekkil anahtarlardır. Zincir borunun etrafından dolanır ve başlığa takılarak çalışır. Kopan zincir baklaları yenileriyle değiştirilebilir. Genel olarak kullanılan anahtarların boyutları şöyledir:

    Anahtar Sapı Uzunluğu
    13 3/4"
    20"
    27"
    37"
    44 1/2"
    50 1/2"
    64 1/2"
    Zincir Uzunluğu
    9 1/2"
    13 1/2"
    17 1/2"
    22 1/2"
    32"
    40 1/2"
    55 1/2"

    4- Tong Anahtarı: Tij ve ağırlıkları çepeçevre sararak kilitleme ve döndürme suretiyle sökme yapan anahtar tipidir. Elle çalışanları olduğu gibi hidrolik olanları da mevcuttur. Tong anahtarları tek çap için olduğu gibi çeneleri değiştirilmek suretiyle sarma çapı daraltılmak veya genişletilmek suretiyle değişik çaplara da cevap verebilirler.
    Stabilizerler: Sondaj delme takımı ekipmanlarından olan stabilizerler, adından da anlaşılacağı gibi sondaj dizisinin stabilizasyonunu sağlayarak mümkün mertebe dikey kuyu açmamıza yardımcı olurlar
#29.01.2008 13:13 0 0 0