İSLAMIN İNANC ÄSASLARI
Son güncelleme: 27.07.2009 13:49
-
İSLAMIN İNANC ÄSASLARI
Din nädir?
Lüğätdä din adät, hökm, cäza vä taat kimi mänalara gälir.
İslam alimläri dini belä tärif etmişdir:
"Din ağıllı olanları öz müstäqil iradäläri ilä än yaxşıya, än doğruya vä än gözälä aparan ilahi bir qanundur."
Bu tärifdän aşağıdakı xüsusiyyätläri başa düşmäk olar:
1. Dinin yaradıcısı Allahdır. İnsanların din yaratmaq sälahiyyäti yoxdur.
2. Din ağlı olanlara xitab edir. Ağlı olmayanlar dinin hökmläri ilä mükälläf deyildir.
3. Dinlä älaqädar hökmläri Allah-Taala vähy yolu ilä Peyğämbärlärä bildirir. Peyğämbärlär dä o hökmläri, yäni Allahın ämr vä qadağan etdiklärini insanlara çatdırır.
4. Dinin mäqsädi insanları dünyada da, axirätdä dä xoşbäxt etmäkdir. Din insanın niyä yaradıldığını vä hansı väzifäläri olduğunu bildirir.
5. İnsanların än doğru vä än yaxşıya çata bilmäsi üçün, dini heç bir mäcburiyyät olmadan öz azad irädäläri ilä qäbul etmäläri lazımdır. Çünki dindä mäcburiyyät olmaz. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Dindä mäcburiyyät (zorakılıq) yoxdur."1
Dinin ähämiyyäti
İnsan vä cämiyyät dinä möhtacdır. Çünki dinin mäqsädi insanı xoşbäxtliyä çatdırmaqdan ibarätdir. Dinin ämr vä tövsiyäläri insanın insan kimi yaşaması, ailäsinä, cämiyyätinä, millätinä vä hätta bütün bäşäriyyätä faydalı olması mäqsädini güdür.
Din cämiyyätläri ucaldan, onların inkişaf etmäsini tämin edän äsasları ehtiva edän bir qurumdur.
Din eyni zamanda äxlaqi bir qurum kimi insanlara yol göstärir.
Dini hisslärin zäiflämäsi äxlaqi vä hüquqi cinayätkarlıqların çoxalmasına säbäb olur.
Bir sözlä, hansı cähätdän baxılırsa baxılsın, din insan üçün bir ehtiyacdır. İnancsızlıq isä böyük bir fälakätdir. Allah göstärmäsin, inancı olmayan bir insan maddi dünyanın çätinlikläri qarşısında ruh düşkünlüyünä düşä bilär. Belä bir insan äbädi häyata, axirät dünyasına inanmadığı üçün, onun bütün mäqsädi dünyanın müväqqäti (fani) häzzlärini almaq olur. O, bunları äldä etmäk üçün heç bir ölçü tanımır, bir gün dünyanın bu müväqqäti häzzlärindän mährum qalacağını vä yox olub gedäcäyini fikirläşdikcä narahat olur vä rahatlığı pozulur.
Bir insan üçün än böyük fälakät budur. Halbuki din ölümdän sonra daha xoşbäxt vä äbädi bir häyatdan xäbär verir vä ona çatmağın yollarını göstäräräk insana hüzur vä etimad verir.
Dinlärin täsnif olunması
Yuxarıda da ifadä edildiyi kimi, dinin yaradıcısı Allahdır. Allah täräfindän peyğämbärä vähy edilän vä o peyğämbär täräfindän dä insanlara elan edilän din - vähy edildiyi şäklini mühafizä etmäk şärtiylä - "Haqq dindir".
Allah täräfindän göndärilmiş, ancaq äsl şäklini qoruyub saxlaya bilmämiş olanlara isä "Muharref din" deyilir. Xristianlıq vä Yähudilik belä dinlärdändir. Bunlar Allah täräfindän göndärilmälärinä baxmayaraq, äsl şäkilläri pozulmuş olan dinlärdir.
Muasir dövrdä yer üzündäki haqq din xüsusiyyäti olan yeganä din İslam dinidir. Bu din Allah täräfindän axırıncı Peyğämbär olan Häzräti Mähämmädä göndärilmiş, onun täräfindän insanlara täbliğ edilmiş vä äsl şäkli däyişmämiş olan bir dindir.
İslam dini ilk insan vä ilk Peyğämbär olan Adäm Äleyhüssälamın täbliğ etdiyi "Tövhid dini" ilä birlikdä digär ilahi vähyä äsaslanan dinlärin bir davamı, onların axırıncısı vä än mükämmälidir. Qurani-Kärimdä olan inanc äsasları necä isä, ilk Peyğämbärin täbliğ etdiyi inanc äsasları da elä idi. Qurani-Kärimdän ävväl göndärilän Kitablarda da, öz äsl şäkilläri däyişdirilmämişdän ävväl, bu äsaslar olmuşdur.
İslam dininin xüsusiyyätläri
İslam dininin başlıca xüsusiyyätläri aşağıdakılardan ibarätdir:
İslam dini axırıncı dindir:
Häzräti Mähämmäd axırıncı Peyğämbär olduğu kimi, onun gätirdiyi İslamiyyät dä Allahın göndärdiyi sonuncu dindir. Adäm Äleyhüssälamla başlayan vä Allahın täkliyinä äsaslanan "Tövhid dini" inkişaf edäräk İslamiyyätlä öz zirväsinä çatmışdır. Artıq bundan sonra heç bir yeni din göndärilmäyäcäkdir.
Här şeyin axırıncısı ävvälkilärinä görä daha kamil vä nöqsansız olur. İslam dini dä özündän ävväl göndärilmiş dinlärä näzärän daha mükämmäldir.
Buna görä dä Allah son din olan İslamın hökmläri ilä älaqädar olaraq bütün insanların mükälläfiyyät daşıdığını vä ancaq bu dini qäbul etmälärindän razı qalacağını bildirmişdir. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allahın yanında mäqbul olan din, älbättä, İslamdır."2
"Kim İslamdan başqa bir dinin ardınca gedärsä, o din heç vaxt ondan qäbul olunmaz vä o şäxs axirätdä zärär çäkänlärdän olar!"3
"Bu gün dininizi tamamlayıb mükämmäl etdim, sizä olan nemätimi başa çatdırdım vä bir din kimi sizin üçün İslamı bäyänib seçdim."4
İslam ümumbäşäri bir dindir:
İslam dini axırıncı din olduğu kimi, bütün bäşäriyyätin dä dinidir. Çünki Häzräti Mähämmäd bir qäbilä vä ya millätä deyil, bütün insanlara göndärilmiş bir peyğämbärdir.
Necä ki, Qurani-Kärimdä dä belä buyurulmuşdur:
"Ya Mähämmäd! De ki: "Ey insanlar! Män Allahın sizin hamınıza göndärilmiş Peyğämbäriyäm."5
"Ya Mähämmäd! Biz säni (täkcä öz qövmünä deyil) bütün insanlara (möminlärä) müjdä verän, kafirläri isä cähännäm äzabı ilä qorxudan bir Peyğämbär kimi göndärdik. Lakin insanların äksäriyyäti bunu bilmäz!"6
İslam dininin hökmläri qiyamätä qädär qüvvädädir. İslam dini son din olduğu üçün onun hökmlärini qüvvädän salan heç bir başqa din gälmäyäcäkdir.
İslam dininin äsasları
İslam dininin däyişmäyän äsasları vardır. Bunlar etiqad, ämäl vä äxlaqla älaqädar hökmlär olmaq üzrä üç yerä bölünür.
a) Etiqadla älaqädar olan äsaslar
Etiqad här hansı bir şeyä könüldän inanmaq vä bağlanmaq demäkdir. Qälbdäki etiqada "äqidä" deyilir. Bunun cäm halı isä äräb dilindä "Akait"dir.
b) Ämällä älaqädar olan äsaslar
İslamın ämällä älaqädar olan äsasları onun ämr vä qadağanlarıdır. Bunları yerinä yetirmäkdän vä yaxud da yerinä yetirmämäkdän mäsuliyyät daşıyırıq.
Bunlardan qulla Allah arasındakı münasibätlärlä älaqädar olanlar ibadätlärdir.
Ämällä älaqädar olan äsaslardan bir qismi dä insanın özüylä başqaları arasındakı münasibätläri tänzim edän hökmlärdir. Bu hökmlärin äsasını isä ädalät täşkil edir.
c) Äxlaqla älaqädar olan äsaslar
Äxlaqi hökmlär, äxlaqın gözälläşmäsi, qälbin bütün pis hisslärdän vä fikirlärdän tämizlänmäsi vä ruhun ucalması mäqsädi daşıyan müddäalardır.
Dini hökmlärin mänbäläri
Yuxarıda qısa bir şäkildä izah edilän dini hökmlär kitab, sünnät, icma vä qiyas olmaq üzrä dörd dälilä äsaslanır. Bütün hökmlär bu dörd mänbädän alınmışdır.
Kitab
Kitab Qurani-Kärimdir.
Quran Allah täräfindän Cäbrayıl Äleyhüssälam vasitäsilä äräb dilindä Peyğämbärimizä göndärilän vä bizä qädär rävayät yolu ilä çatdırılan yazılı bir kälamdır.
Quran islami hökmlärin birinci mänbäyidir.
Qurani-Kärim dinin bütün äsaslarını ehtiva edir. Onda digär sämavi kitabların qısa mäzmununa da yer verilmişdir.
Sünnät
Sünnät Peyğämbärimizin Quranın xaricindäki söylädiyi sözläri vä häräkätläri demäkdir.
Sünnät üç yerä bölünür: kavli (sözlä), feli (häräkätlä), täqriri (uyğun görmäklä).
Kavli sünnät Peyğämbärimizin danışdığı sözlär demäkdir. "Här yaxşı iş bir sädäqädir"7 sözü bunlardan biridir.
Feli sünnät Peyğämbärimizin işi vä häräkätläri demäkdir. "Näbi Sällallahu äleyhi vä sälläm, namaz üçün täkbir aldığı zaman, ällärini qulaqlarının säviyyäsinä qädär qaldırardı,"8 hädisini buna misal göstärä bilärik.
Täqriri sünnät Peyğämbärimizin başqalarının elädikläri işläri gördüyü vä yaxud danışdıqları sözläri eşitdiyi vaxt säsini çıxarmayıb onları münasib görmäsidir. Änäs b. Malikin aşağıdakı rävayäti buna misal göstärilä bilär:
"Biz günäş batdıqdan sonra axşam namazından ävväl, iki rükät nafilä (artıqdan) namaz qılardıq. Peyğämbärimiz bizi görärdi. Bunu nä ämr edär, nä dä qadağan edärdi."9
Sünnät İslami hökmlärin ikinci mänbäyidir.
Sünnätin iki ähämiyyätli funksiyası vardır. Birincisi Qurani-Kärimi izah etmäk, ikincisi isä Qurana onda mövcud olmayan här hansı bir hökmü gätirmäkdir.
Sünnätin İslami hökmlärin ikinci qaynağı olduğu mövzusunda bir hämräylik vardır. Dörd böyük räşid xälifädän dövrümüzä qädär heç bir müctähidin bu mövzuda färqli bir fikri olmamışdır.
Peyğämbärimizi görmäk kimi bir xoşbäxtliyä nail olan äshabi-kiramdan (Peyğämbärimizi görän vä söhbätlärini dinläyänlär) dövrümüzä qädär bütün İslam alimläri sünnätä sadiq olmuşdur. Çünki sünnätä riayät etmäyi Qurani-Kärim ämr edir. Qurani-Kärimdä belä buyurulur:
"Peyğämbärä itaät edän şäxs, Allaha itaät etmiş olur."10
"Peyğämbär sizä nä verirsä, onu götürün; näyi qadağan edirsä, ondan äl çäkin."11
Sünnäti diqqätä almadan Qurani-Kärimi tamamilä başa düşmäk mümkün deyildir. Çünki dinin bütün hökmläri Qurani-Kärimdä yoxdur. Bir çox hökmün täfärrüatı vä necä tätbiq ediläcäyini dä Quran izah etmir.
Mäsälän, namazın färz olduğunu Qurani-Kärim bildirir, lakin namazın necä qılınacağını vä neçä rükät olduğunu bildirmir. Bu detallar sünnätdän, Peyğämbärimizin tätbiqindän öyränilä bilär.
İcma (birlik, hämräylik)
İcmanın lüğätdäki mänası bir işi görmäyi qärara almaq, bir mövzuda hämräy olmaq demäkdir.
Dindäki mänası isä, müctähid alimlärin Peyğämbärimizin väfatından sonra här hansı bir dövrdä dini bir hökm üzärindä razılığa gälmäläridir.
Qiyas (müqayisä edäräk hökm vermä)
Qiyas Kitab, Sünnät vä ya İcmada hökmü olmayan här hansı bir mäsälä ilä älaqädar olaraq ortaya çıxar. Yäni o, aralarındakı mäqsäd birliyi säbäbi ilä, sözü gedän mänbälärdän birindäki mövzu haqqında hökm vermäk demäkdir. Burada da mähz dinlä älaqädar olan hökmlär vä bu hökmlärin mänbäläri söhbätin mövzusudur.
Biz bu kitbçada etiqadla älaqädar hökmlärdän danışacağıq.
1 Äl-Bäqärä suräsi, 2/256.
2 Ali-İmran, 3/19.
3 Ali-İmran, 3/85.
4 Äl-Maidä, 5/3.
5 Äl-Araf, 7/158.
6 Säba, 34/28.
7 Buxari, Ädäb, 33; Müslüm Zäkat, 16.
8 Müslüm, Salat, 9.
9 Müslüm, Salat, 66.
10 Än-Nisa, 4/79.
11 Äl-Haşr, 59/7.
-
İslam dininin tämäl äsaslarından biri imandır. Bütün Peyğämbärlär ävvälcä imanın äsaslarını elan etmişdir. Çünki iman olmadan edilän här hansı bir ibadätin Allahın yanında bir qiymäti yoxdur. İnsan ävvälcä inanmalı, sonra inancına uyğun olan ibadätini yerinä yetirmälidir. Bunun üçün dä o, imanı vä imanın şärtlärini bilmälidir.
İmanın iki mänası vardır.
İman sözünün lüğävi mänası inanmaq vä täsdiq etmäk demäkdir. "İman" kälmäsinin bu mänada istifadä edildiyi ayälär vardır. Bu ayälärdän biri Yusif suräsindäki 17-ci ayäti-kärimädir. Yusif Äleyhüssälamın qardaşları ataları Yaqub Äleyhüssälamın yanına gäläräk dedilär:
"Ata! Biz qaçıb bir-birimizlä ötüşürdük, Yusifi dä şeylärimizin yanında qoymuşduq. Bir dä xäbär tutduq ki, qurd onu yemişdir. İndi biz doğru danışsaq da, sän bizä iman etmäyäcäksän (yäni, inanmayacaqsan)."12
Bu ayäti-kärimädä "iman" ümumi bir mänada işlädilmişdir.
İmanın dindäki mänası isä, Peyğämbärimizin Allahdan gätirdiyi qäti olaraq bilinän här şeyin doru olduğuna inanmaq vä onu täsdiq etmäkdir.
"Peyğämbär Räbbi täräfindän ona nazil edilänä inanmış vä möminlär dä iman gätirmişlär."13 Bu ayäti-kärimädäki iman xüsusi mänadadır. İman deyilincä bu näzärä alınmalıdır.
İman nä ilä meydana gälir? Şübhäsiz ki, inanmaq qälbin işidir. Dil isä qälbdä var olan imanı ifadä edär.
Peyğämbärimizin Allah täräfindän gätirdiyi şeylärä sämimi-qälbdän inanan vä bunu açıq-aşkar ifadä edän bir şäxs mömindir. Sämimi-qälbdän inadığı halda, bunu açıq-aşkar ifadä etmäyän bir insan Allahın yanında mömindirsä dä, onun imanı digär insanlar täräfindän bilinmädiyi üçün ona İslami hökmlär tätbiq edilä bilmäz. Eläcä dä inandığını ifadä etmädiyi üçün dä günahkardır. Buna görä dä kitablarda imanın tärifi verilirkän, "Qälb ilä täsdiq vä dil ilä bäyan" deyilmişdir. Yoxsa sämimi-qälbdän inandığı halda, bunu müxtälif säbäblärlä ifadä etmäyän bir şäxs dä Allahın yanında mömindir.
İman vä ämäl
Ämällä iman arasında yaxın bir älaqä vardır. Şübhäsiz ki, ämäl vä ibadätlär imanın älamätläridir. Sadäcä inandığını söylämäk kifayät deyildir. Qälbdäki iman işığının sönmämäsi üçün ibadät lazımdır. Allahın ämrlärini yerinä yetirib, qadağanlarından uzaq durmaq kamil bir iman üçün lazımlıdır. O halda kamil mömin, qälbi ilä täsdiq edib dili ilä bäyan edän vä orqanları ilä ämäl edän bir insandır. Belä bir insanın kamil mömin olub-olmadığı haqqında heç kimin färqli fikri yoxdur. Äslindä bir mömin belä dä olmalı, inancının täläb etdiyi ämäl vä ibadätläri yerinä yetirmälidir.
Ancaq bir insan qälbi ilä täsdiq vä dili ilä bäyan etdiyi halda, bu inancının täläb etdiyi ämäl vä ibadätläri yerinä yetirmäzsä, mäsälän namaz qılmaz, oruc tutmaz, malının zäkatını vermäz vä Allahın haram buyurduğu şeylärdän uzaq durmazsa, bu möminin väziyyäti necä olar? Belä bir insan imanını itirmiş vä dindän çıxmış olarmı?
İnandığı halda, Allahın ämrlärinä riayät etmäyän vä Onun qadağan etdiklärindän uzaq durmayan da mömindir, amma günahkar bir mömindir. Çünki ämälin olmaması imanın äslinä täsir etmäz. Yäni iman vä ämäl eyni şey deyildir, ayrı-ayrı şeylärdir. Başqa sözlä, ämäl imanın tärkib hissäsi deyildir. Ona görä dä onun yoxluğu bütünün, yäni imanın olub-olmamasına täsir etmäz. İmanın olub-olmaması başqa bir müqayisä ilä ortalığa çıxarıla bilär. Mäsälän, su ilä oksigenin bir-birindän asılılığında olduğu kimi. Bunlardan biri olmazsa, su da olmaz. İmanda da äsl ünsür qälbdän (üräkdän) täsdiq etmäkdän ibarätdir. Bu olmasa, iman haqqında danışmağa däymäz.
İnsanın vücudunda äl, ayaq, göz, qulaq kimi orqanlar vardır. Bunlardan här hansı biri olmasa da vücud mövcud olur, ancaq mükämmäl deyildir. Ämäl vä ibadätlär dä belädir. Bunlardan bäzilärinin olmaması imanı yox etmäz. Ancaq belä bir insan kamil bir mömin dä ola bilmäz.
Demäli, ämäl imanın deyil, onun kamilliyinin bir tärkib hissäsidir. İnsandan istänilän dä kamil imandır.
Bäzi ayäti-kärimä vä hädisi-şäriflärdä ämällär imanın bir hissäsi kimi göstärilmişdir. Mäsälän:
"Här käs bir mömin şäxsi qäsdän öldürärsä, onun cäzası äbädi qalacağı cähännämdir."14
"Zina edän insan zina etdiyi vaxt mömin olaraq zina etmäz. Oğurluq edän insan oğurluq etdiyi vaxt mömin olaraq oğurluq etmäz, içki içän insan içki içdiyi vaxt mömin olaraq içki içmäz."15 Buna görä dä Xaricilär (İslamın här iki äsas mäzhäbinä qarşı olanlar) vä Mutäzilä (Peyğämbärimizin sünnätindän ayrılan şäxslär) bu ayäti-kärimä vä hädisi-şärifläri dälil göstäräräk, ämälläri imanın bir tärkib hissäsi hesab etmiş vä iman etdiyi halda öz imanının täläb etdiklärini yerinä yetirmäyän, mäsälän namaz qılmayan, böyük günah işläyän bir insanın mömin olmadığını iddia etmişdirlär. Buna nä deyäcäyik?
Bäli, ämälläri imanın äsl ünsürü kimi göstärän bu vä digär ayäti-kärimä vä hädisi-şäriflär vardır. Bununla yanaşı, günah işläyän insana da mömin deyilä biläcäyi vä inkar etmädikcä imanın ortadan qalxmayacağını göstärän ayä vä hädislär dä çoxdur. Aşağıdakılar bunlara misaldır:
"Ey iman gätiränlär! Allaha sämimi-qälbdän tövbä edin. Ola bilsin ki, Räbbiniz günahlarınızın üstünü örtsün vä sizi içindän çaylar axan cännätlärä daxil etsin."16
Bu ayädä Allah-Taala günah işlämiş olanlara "mömin" deyä müraciät edir.
Ägär böyük günah işlämiş olan bir insan imanını itirmiş olsaydı, Allah-Taala bu insana "mömin" deyä müraciät etmäzdi.
Äbu Zär belä demşidir:
" Peyğämbärimizin yanına gäldim. Äyninä geydiyi ağ bir paltarla yatırdı. Gettim. Sonra yenä geriyä qayıtdım. Oyanmışdı. Belä buyurdu:
- "La ilahä illällah" deyän vä bu inancla ölän bir insan yoxdur ki, cännätä getmäsin."
Män dedim:
- Zina etsä dä, oğurluq etsä dä cännätä gedäcäkmi? O:
- "Bäli, zina etsä dä, oğurluq etsä dä gedär," - deyä buyurdu. Män yenä dä soruşdum:
- Zina etsä dä, oğurluq etsä dä cännätä gedäcäkmi? Peyğämbärimiz:
- "Bäli, zina etsä dä, oğurluq etsä dä gedär," - deyä buyurdu. Män üçüncü däfä:
- Ey Allahın Räsulu, zina etsä dä, oğurluq etsädämi? - deyä soruşdum. Peyğämbärimiz:
- Bäli, Äbu Zärrin burnu torpağa sürtülsä vä beläcä zälil vä häqir olsa da yenä gedär, - deyä buyurdu.17
Bu vä bunun kimi bir çox ayä vä hädislär günah işläyän insanın imandan çıxmadığını, ancaq günahkar olduğunu göstärir.
Bütün bunlara äsaslanaraq Mutäzilä vä Xaricilärin öz fikirlärinä dälil olaraq göstärdikläri ayä vä hädislärin zahiri mänası qäbul edilmämişdir. Onlar "Kamil mömin deyildirlär" kimi izah edilmişdir. Peyğämbärimizdän dövrümüzä qädär bu, beläcä dä başa düşülmüşdür.
Näticä: İman mövzusunda än etibarlı orqan üräkdir. Bir insan Allah-Taalanı vä Peyğämbärimizin Ondan gätirdiyini vä xäbär verdiyini sämimi-qälbdän täsdiq edärsä, mömin olar. Här hansı bir şäxsin üräkdän täsdiq etdiyini dili ilä bäyan etmäsi zäruri deyilsä dä, insanlar täräfindän mömin olduğunun bilinmäsi ona (cänazä namazı qılmaq vä müsälman qäbiristanlığında däfn etmäk kimi) İslami hökmlärin şamil edilmäsi üçün lazımlıdır. "İman qälb ilä täsdiq vä dil ilä bäyandır" mäşhur sözü bunun üçün deyilmişdir. Yoxsa qälbindä täsdiq edän biri Allah yanında mömindir. Bu insan här hansı bir säbäblä ibadät etmäyib böyük günah işlärsä, imansız olmaz, yalnız günahkar olar.
Ämällär imanın tärkib hissäsi olmasa da, imanla ämäl arasında çox yaxın älaqä vardır. Allah-Taalanın razı qaldığı insan kamil imana malik olan insandır. Kamil iman isä üräkdän täsdiq, dillä bäyan vä orqanlarla ämäl edäräk meydana gälir.
İman vä äxlaq
İmanla äxlaqi väzifälär arasında böyük bir älaqä vardır. Äxlaqi väzifälär dä ibadätlär kimi imanı kamilläşdirir. İslamın mäqsädi insanları gözäl äxlaqa malik insanlar kimi yetişdiräräk onları kamilläşdirmäkdir. Peyğämbärimizin:
"Män gözäl äxlaqı tamamlamaq üçün göndärildim,"18 -sözü bunu ifadä edir.
Bu mövzuda bir çox hädisi-şärif vardır. Bunlardan bäzilärini misal olaraq göstäräk.
Peyğämbärimiz buyurur:
"İman yetmişdän artıq şöbädän ibarätdir. Bunlardan än üstünü "la ilahä illällah" demäk, än aşağısı isä yoldan gälib-keçänläri narahat edän şeylärdän tämizlämäkdir."19
"Möminlärin iman baxımından än kamil olanı äxlaqı än gözäl olanıdır."20
Peyğämbärimiz buyurmuşdur:
- Vallah iman etmiş olmaz, Vallah iman etmiş olmaz, Vallah iman etmiş olmaz.
Onu dinläyänlär soruşdular:
- Ey Allahın Räsulu, iman etmiş olmayan kimdir?
Peyğämbärimiz cavab verdi:
- Qonşusu ädalätli vä bädxah olub-olmadığından ämin olmayan bir insan.21
Peyğämbärimizin: "iman etmiş olmaz" sözü "Kamil iman etmiş olmaz" demäkdir. Çünki ämäl imana daxil olmadığı kimi, äxlaq da imana daxil deyildir. Buna baxmayaraq istär imanla ämäl, istärsä dä imanla äxlaq arasındakı münasibät o qädär qüvvätlidir ki, onları bir-birindän ayrı täsävvür etmäk mümkün deyil. Kamil imanın isä belä olduğu şübhäsizdir.
İcmali (qısa) vä täfsilli (müfässäl) iman
İman iki yerä bölünür: icmali iman vä täfsilli iman.
İcmali iman: İman edilmäli olan şeylärä qısaca vä cäm halda inanmaqdır. "Allahdan başqa ilahi yoxdur, Häzräti Mähämmäd onun qulu vä elçisidir" deyän vä buna üräkdän inanan bir insan qısaca vä küll halında iman etmiş olur.
Täfsilli iman: Peyğämbärimizin Allahdan gätirdiyi şeylärin här birinä ayrı-ayrı iman etmäkdir. Allaha, onun mäläklärinä, kitablarına, peyğämbärlärinä, axirät gününä, öldükdän sonra dirilmäyä, cännät vä cähännämä, qäzavü-qädärä, namazın, orucun, zäkatın vä häccin färz olduğuna ayrı-ayrı inanmaq bu bölümä girär.
İmanın doğru vä mäqbul olmasının şärtläri
İmanın doğru vä mäqbul olması üçün üç şärt vardır:
1. İman ümidsizlik halında olmamalıdır. Yäni yaşamaq ümidini itirdikdän vä ölümlä üz-üzä gäldikdän sonra, insanın iman etmäsinin bir xeyri yoxdur. Buna görä dä iman bu zamana qädär gecikdirilmämälidir.
2. İnanmış bir insan dinin däqiq olan hökmlärindän här hansı birini inkar edän söz söylämämäli vä häräkät etmämälidir. Mäsälän, dini hökmlärdän olduğu däqiq olaraq bilinän namaz, oruc, häcc vä zäkat kimi bir hökmü inkar edän, dindä belä bir ibadät yoxdur deyän bir insan - Allah göstärmäsin - imanını itirmiş olur. Çünki dinin hökmläri ayrılmaz bir bütündür. Bunlardan birini inkar etmäk hamısını inkar etmäk demäkdir.
3. Allaha vä Ondan gälän här şeyä inanmış olan bir insan dini hökmlärin hamısının gözäl olduğunu qäbul etmäli vä bunların arasında bir färq qoymamalıdır. Dini hökmlärdän här hansı birini bäyänmämäk vä ya istehza etmäk imanın yox olmasına säbäb olar.
İman artmaz vä azalmaz
Yuxarıda imanın qälblä (üräkdän) täsdiqdän ibarät olduğunu söylämişdik. Allaha vä Peyğämbärimizin Allahdan gätirdiyi här şeyä inanan bir insan mömindir. Bunda artıb azalma olmaz. Ähmädin imanı çoxdur, Häsäninki isä azdır demäk olmaz. Bir insan ya inanar, ya da inanmaz.
İnanılan iman artmaz vä azalmaz. Çünki iman edilän şey Peyğämbärimizin gätirdiyi şeylärin cämidir. Bunların bäzisinä inanıb bäzisinä inanmamaq iman deyildir. Peyğämbärimiz imanı izah edärkän onu Allaha, onun mäläklärinä, kitablarına, peyğämbärläirnä, öldükdän sonra dirilmäyä, qäzavü-qädärä inanmaq kimi tärif etmişdir. Buna görä dä bir insan bunlardan bäzisinä inanmayıb, digärlärinä inansa belä iman etmiş olmaz.
Şübhäsiz ki, ibadätlär vä yaxşı ämällär sahibini kamil bir mömin edär, bu işlär imanı qüvvätländirär. Bunların nöqsanlı olması isä iman üçün bir zäiflik sayılar. Yaxşı ämällärlä imanın artdığını ifadä edän ayäti-kärimälär vä hädisi-şäriflär belä izah edilmişdir. Yäni ämäl vä ibadätlär imanı gücländirär vä kamillläşdirär. İbadätin olmaması isä imanı zäiflädär. Här nä qädär bir müsälmanın imanı ilä Peyğämbärimizin imanı, inanmış olmaq etibarilä eynidirsä dä, qüvvät vä sağlamlıq baxımından bir-birindän färqlidir.
İman vä İslam
İslamın lüğävi mänası baş äymäk, itaät etmäk demäkdir.
Dindäki mänası isä, Allaha boyun äyib itaät etmäkdir. Bu da ancaq Peyğämbärimizin Allah täräfindän gätirdiklärini qäbul edäräk häyata keçär.
Bu mänada işlänilän İslamla iman arasında bir färq yoxdur. Mömin olan eyni zamanda müsälmandır, müsälman olan da eyni zamanda mömindir.
"İslam" sözü bäzän dä sämimi-qälbdän inanmadan yalnız dillä inandığını göstärmäk mänasına gälir. "Bädävi äräblär "Biz iman gätirdik!" - dedilär. Ya Peyğämbär! Onlara de ki: "Siz qälbän iman gätirmädiniz! Ancaq: "Biz İslamı qäbul etdik!" - deyin..."22 ayäti-kärimäsi bu mänanı ifadä edir. Yoxsa äslindä imanla İslam arasında heç bir färq yoxdur.
İman vä küfr
Küfrün lüğävi mänası örtmäk demäkdir. Görünän şeyläri öz qaranlığı ilä örtdüyü üçün gecäyä "Kafir" deyilmişdir. Äkinçiyä dä toxumu torpağa äkdiyi üçün eyni ad verilmişdir.
Etiqad baxımından isä küfr, Allahın varlıq vä birliyi kimi imanın äsaslarına inanmamaqdır.
Bir dä ämäli küfr (küfr ämäl) vardır ki, o da nemätä qarşı nankorluq demäkdir.
Qurani-Kärimdä "Küfr" sözü här iki mänada da işlänmişdir.
Biz burada äqidä baxımından küfr üzärindä duracağıq ki, bu da imansızlıq demäkdir. Bunun näticäsi isä bu dünyada müsälman olmamaq, axirätdä isä äbädi olaraq cähännämdä qalmaqdır. Belä ki, Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Sizdän här käs kafir olaraq ölärsä, Allahın, mäläklärin vä bütün insanların länätinä gälärlär. Onlar cähännämlikdirlär vä orada äbädi qalacaqlar!"23
Bäli, inancsızlıq insan üçün böyük fälakätdir. Öldükdän sonra diriläcäyinä vä dünyada etdiklärinin hesabını Allaha veräcäyinä; väzifälärini layiqincä yerinä yetirdiyi zaman cännätlä mükafatlandırılacağına, Allahı inkar edänlärin cähännämdä cäzalandırılacaqlarına inanmayan bir insan öz istinad nöqtäsini itirmiş vä boşluğa düşmüşdür. Häyatı yalnız dünya häyatından ibarät sayan, öldükdän sonra yox olub gedäcäyinä inanan insan narahatdır. Buna görä dä küfr (inancsızlıq) insan üçün böyük bir fälakätdir.
12 Yusif, 12/17.
13 Äl-Bäqärä, 2/285.
14 Än-Nisa, 4/93.
15 Buxari, Äşribä, 1.
16 Ät-Tährim, 66/8.
17 Buxari, Libas, 24; Müslüm, İman, 40.
18 Muvatta, Hüsnül-hülk, 1.
19 Müslüm, İman,12.
20 Tirmizi, İman, 6; Äbu Davut, Sünnät, 14.
21 Buxari, Ädäb, 29.
22 Äl-Hücurat, 49/14.
23 Äl-Bäqärä suräsi, 2/217.
-
İmanın altı äsası vardır. Mähşur Cibril hädisindä Cäbrayıl Äleyhüssälam Peyğämbärimizä:
- İman nädir? - deyä soruşduğu zaman, Peyğämbärimiz belä cavab veräräk imanın äsaslarını bildirmişdir:
"Allaha, onun mäläklärinä, kitablarına, peyğämbärlärinä vä axirät gününä inanmaq, bir dä taleyä, onun xeyrinä vä şärinä inanmaqdır."24
ALLAHA İMAN
Allaha iman
İnsana ilk färz olan Allahı bilmäk vä ona inanmaqdır.
Allah var olması zäruri olan vä bütün täriflärä layiq olan Yaradanın adıdır.
Allah vardır vä Onun varlığı özündän asılıdır. Onun var olmaq üçün başqa bir varlığın kömäyinä ehtiyacı yoxdur. Beläliklä, bu kälmä häqiqi mäbudun vä yeganä Yaradanın adıdır. Buna görä dä belä bir adlandırma Ondan başqa här hansı bir varlığa ad olaraq verilmämişdir.
Allaha iman Onun varlığını vä uca zatı haqqındakı sifätläri bilib onları qäbul edäräk meydana gälir.
Allah-Taalanın zatını dünyadaki häyat şärtläri içindä hiss orqanlarımızla därk edä bilmärik. Çünki onun zatı heç bir şeyä oxşamır. Buna görä dä Onu bir şeyä bänzädäräk därk etmäk mümkün deyil. Belä ki, Qurani-Kärimdä dä Onu gözlä därk etmäyin mümkün olmadığı buyurulmuşdur:
"Gözlär Onu idrak edä bilmäz."25
Beläliklä, Allah-Taalanın varlığını onun sifätläri vasitäsilä bilir vä därk edirik.
Allah-Taalanın sifätläri
Allah-Taalanın sifätläri iki yerä ayrılır: zati (özünä mäxsus) vä sübuti (gerçäk) sifätlär. Altı zati vä säkkiz sübuti sifäti vardır.
Zati sifätlär (özünä mäxsus xüsusiyyätlär)
Bu sifätlär (xüsusiyyätlär) ancaq Allaha mäxsusdur vä bunların äksini düşünmäk mümkün deyildir. Yäni bunların qarşılığı ilä Allah tärif edilmäz. Sadäcä bir nümunä göstärmäk olar ki, Allah vardır vä Onun qarşılığı yoxluqdur. Allah isä yoxluqla säciyyäländirilmäz. Allahın zati sifätläri aşağıdakılardır:
Vücud : var olmaq demäkdir. Allah vardır vä varlığı zäruridir. Buna görä dä Cänabi-Haqqa "Vacibül-vücud" (varlığı lüzumlu olan) deyilir. Allah var olmaq vä varlığını davam etdirmäk üçün heç bir şeyä möhtac deyildir.
Kıdäm (başlanğıcı olmayan qädimlik): Allah qädimdir, yäni varlığının başlanğıcı yoxdur. Allah filan zaman yox idi, sonra var oldu deyilä bilmäz.
Ägär Cänabi-Haqq qädim olmayıb sonradan var olsa idi, onun bir yaradana ehtiyacı olardı. Çünki här sonradan var olan bir yaradana möhtacdır. Halbuki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, varlığı özündän asılı olan Cänabi-Haqq heç kimä möhtac deyildir.
Beka (ölmäzlik): Allahın varlığının sonu yoxdur. Mäsälän, biz vä bizim kimi varlığının başlanğıcı olanlar bir müddät sonra yox olacaqdır. Allah isä heç ölmäyäcäk vä här zaman var olacaqdır. Necä ki, Qurani-Kärimdä bildirilmişdir:
"Allahdan başqa här şey mähvä mähkumdur. Hökm Onundur. Siz mähz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız!"26
Muhalefetün lil-havadis (mäxluqata oxşamamaq): Sonradan olanlara oxşamamaq demäkdir. Kainatı vä kainatda olan här şeyi yaradan Allahdır. Bu yaratdıqlarından heç biri ona oxşamır. O, heç bir şeyä oxşamayan uca bir varlıqdır. Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Allaha bänzär heç bir şey yoxdur."27
Kıyam binefsihi: Allahın varlığının özündän olub, başqa bir şeydän olmaması demäkdir.
Vahdaniyyät (vähdät): Allah-Taala birdir. Şübhäsiz ki, kainatı vä kainatda olan här şeyi yaradan vä yaşadan Allah-Taala här baxımdan täkdir.
Varlığı mövcudluğu üçün lazım olmaq etibarilä zatında täkdir.
Allah-Taala sifätläri (xüsusiyyätläri) etibarilä dä täkdir. Çünki sifätlärinin oxşarı heç kimdä yoxdur. Mäsälän, Cänabi-Haqqın elm sifäti vardır. Bu sifät insanlarda da var. Ancaq Cänabi-Haqqın elm sifäti äzäli vä äbädidir. İnsanların elmi isä sonradan ämälä gälmädir. Här an däyişä bilär, yox ola bilär vä çox mähduddur.
Cänabi-Haqq öz işlärindä täkdir. Çünki bütün alämläri yaradan Odur.
Cänabi-Haqq öz işlärindä vä yaratmalarında täkdir. Çünki Allahdan başqa ibadätä layiq bir şey yoxdur. Yalnız ona ibadät edilir. Yalnız ondan kömäk istänilä bilär.
Bäli, Cänabi-Haqq här baxımdan täkdir. Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Sizin tanrınız täk olan Allahdır. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, rähmli vä märhämätlidir."28
Qurani-Kärimin än kiçik surälärindän biri olan İxlas suräsindä belä buyurulur:
"Ya Mähämmäd! De ki: "O Allah birdir. Allah heç näyä möhtac deyildir. Hamı ona möhtacdır. O, nä doğmuş, nä dä doğulmuşdur! Onun heç bir tayı-bärabäri, bänzäri dä yoxdur!"
Kainatdakı ahäng vä nizam, täbiätdäki qanunların bir-birinä uyğunluğu Allahın birliyinä, Onun heç bir surätdä tayı-bärabäri olmadığına açıq bir dälildir.
Ägär Allahdan başqa tanrı olsa idi, kainatda bu nizam ola bilmäzdi. Necä ki, Qurani-Kärimdä dä belä buyurulmuşdur:
"Ägär yerdä vä göydä Allahdan başqa tanrılar olsa idi, onların ikisi dä müvazinätdän çıxıb pozulardı. Ärşin sahibi olan Allah müşriklärin Ona aid etdikläri sifätlärdän tamamilä uzaqdır!"29
Bu ayä Allahın bir olduğunu göstärän çox qüvvätli bir dälili meydana çıxarmaqdadır ki, o da kainatın nizamıdır. Ägär birdän çox tanrı olsa idi, onlar öz aralarında ya yola gedär, ya da getmäzlärdi. Bir-biriylä yola getdikläri, birlikdä kainatı idarä etdikläri täqdirdä isä biri digärinä möhtac olardı. Onda da möhtac olan yaradan olmaz vä ya yaradana möhtac olunmazdı ki, bu väziyyätdä dä birinin varlığı lüzumsuz olardı. Belä bir väziyyätdä Allah birdir. Digär täräfdän täsävvür edilän yaradanlar bir-biriylä yola getmäz, birinin elädiyinä digäri qarşı çıxardı ki, o zaman da kainatda nizam-intizam olmaz, yer vä göy mähv olub gedärdi. Halbuki, kainat mükämmäl bir düzänä malikdir vä här şey yerli yerindädir. Buna görä dä Allah birdir vä Ondan başqa Tanrı yoxdur.
Sübuti sifätlär (gerçäk xüsusiyyätlär)
Häyat:
Allah-Taala häqiqi vä äzäli häyatla diridir. O bütün canlılara häyat vermäkdädir.
Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allahdan başqa heç bir Tanrı yoxdur. O, här şeyä qadir olub bütün kainatı vä bändälärini yaradan vä idarä edändir."30
Elm:
Allah-Taalanın här şeyi bilmäsi demäkdir. Allah yerdä vä göylärdä olan här şeyi bilir. Hätta insanların üräklärindä saxladıqlarını da bilir. Onun bilmädiyi heç bir şey yoxdur.
Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Yerdä vä göylärdä heç bir şey Allaha gizli qalmaz."31
İradä:
Allahın arzu etmäsi demäkdir. Allah-Taala arzu edär vä arzu etdiyini häyata keçirär. Heç bir çätinliyä märuz qalmadığı kimi, kömäyä dä ehtiyacı yoxdur.
Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Bir şeyi yaratmaq istädiyi zaman Allahın buyruğu ona ancaq: "Ol" - demäkdir. O da därhal olar."32
Qüdrät:
Gücü çatmaq demäkdir. Allahın här şeyä gücü çatar. Gücünün çatmadığı, edä bilmädiyi bir şey yoxdur.
Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Allah här şeyä qadirdir!"33
Sämi (eşitmä):
Eşitmäk demäkdir. Allah här şeyi, yaxın-uzaqlığından asılı olmayaraq, eşidir. Hätta daxilimizdäki pıçıltıları da eşidir. Här hansı bir şeyi eşitmäk üçün onun bizim kimi bir orqana ehtiyacı yoxdur.
Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allah här şeyi eşidän vä biländir!"34
Basar (görmä):
Görmäk demäkdir. Allah-Taala här şeyi görür. Här hansı bir şeyin yaxında, uzaqda, açıq vä ya bağlı, işıqlı vä ya qaranlıq bir yerdä olmasının, böyük vä ya kiçikliyinin Onun üçün heç bir färqi yoxdur. O, bizim nä vaxt vä harada nä edäcäyimizä qädär här şeyi görür. Görmäk üçün dä bizim kimi gözä ehtiyacı yoxdur.
Kälam:
Söylämäk demäkdir. Allah söyläyär. Ancaq onun bizim kimi säsä vä härflärä ehtiyacı yoxdur. Qurani-Kärim vä digär sämavi kitablar Onun sözüdür.
Täkvin (yaratma):
Yaratmaq demäkdir. Kainatı vä kainatdakı bütün varlıqları yaradan vä bäsläyib böyüdän Odur. Ondan başqa Yaradan yoxdur.
Bütün bunlar Allah-Taalanın sifätläridir vä Allah bu sifätläri ilä tanınır. Allaha inanmaq bu sifätlärin Allaha mäxsus olduğuna inanmaq demäkdir.
Qısaca, Allah vardır, varlığı zäruridir. Varlığının ävväli vä sonu yoxdur. O täkdir, heç kimä oxşamaz. Diridir, här şeyi bilir, görür vä eşidir. Bir şeyi arzu edär vä arzu etdiyini häyata keçirär. Här şeyä gücü çatar. Härf vä säsä ehtiyacı olmadan danışa bilär. Kaşnatı vä kainatdakı här şeyi yaradan Odur.
Allah-Taala cism vä cövhär deyil. Çünki cism vä cövhär sonradan yaradılmışdır. Allah-Taala isä qädimdir, varlığının başlanğıcı yoxdur.
"Allahın äli onların ällärinin üstündädir."35 "Ancaq äzämät vä käräm sahibi olan Räbbinin üzü baqidir."36 Bu ayäti-kärimälärdäki "Allahın äli", "Allahın üzü" ifadälärinin härfi mänası näzärdä tutulmamışdır. Çünki Allah-Taala yaratdıqlarından heç biri şeyä oxşamadığı üçün, bu ayälärdäki äl qüdrät, üz isä zat mänasındadır. Türk dilindä dä färqli mänalarda istifadä olunan sözlär vardır. "Filankäsin üzündän ..." deyimi buna misal göstärilä bilär.
Allah-Taala görülä bilärmi?
Allah-Taalanı görmäk mäntiqi cähätdän mümkündür. Bununla birlikdä, İslam alimlärinin äksäriyyätinin fikrincä, Allah-Taalanı heç kim görmämişdir. Ancaq axirätdä möminlär Allah-Taalanı görmäk xoşbäxtliyinä nail olacaqlar. Necä ki, Qurani-Kärimdä byurulmuşdur:
"O gün neçä-neçä üzlär sevinib güläcäk. Onlar öz Räbbinä baxacaqdır. Räbbinin camalına tamaşa edäcäkdir!"37 Peyğämbärimiz isä belä buyurmuşdur:
"Siz hökmän on dörd günlük ayı gördüyünüz kimi, Räbbinizi dä göräcäksiniz. Onu görmäk üçün heç bir izdiham olmayacaq. Heç kimä ädalätsizlik edilmäyäcäk."38
MÄLÄKLÄRÄ İMAN
İmanın ikinci şärti Mäläklärä imandır.
Mäläklär
Mäläklär Allahın nurdan yaratdığı varlıqlardır. Onlarada qadınlıq vä kişilik xassäläri yoxdur. Yemäk yemäz, içki içmäz, yatıb dincälmäz, yorulmaz vä xästälänmäzlär. Allahın arzu etdiyi qädär yaşayarlar. Yerdä, göydä vä här yerdä olurlar.
Mäläklär Allahın ämrlärini yerinä yetirär, Ona heç vaxt etiraz etmäzlär. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Onlar Allahın ämrlärinä asi olmurlar, ämrlärini yerinä yetirirlär."39
Xarut vä Marut adındakı iki mäläyin günah işlädiyi vä Allaha üsyan etdikläri haqqındakı rävayät häqiqätä uyğun deyildir.
Mäläklär gördükläri işlärä görä üç böyük grupa bölünürlär:
Birinci qrup: İlliyyun, Mukarrabun deyä säciyyäländirilir ki, bunlar davamlı olaraq Allah-Taalanın böyük vä här şeydän güclü olduğunu täkrarlayaraq "La ilahä illällah" demäklä, Allah-Taalanın här cür nöqsanlardan uzaq olduğunu ifadä etmäklä mäşğul olurlar.
İkinci grup: Müdäbbirat adı verilän bu mäläklärin väzifäsi kainatın nizam-intizamı ilä älaqädar olan işlärdir.
Üçüncü grup: Bu mäläklär Peyğämbärlärä Allahın vähyini gätirmäk mäsuliyyätini daşıyırlar.
Peyğämbärimizä Allahın ämr vä qadağan etdiyi şeyläri çatdıran isä Cäbrayıl adındakı mäläkdir.
Başlıca böyük mäläklär aşağıdakılardır:
Cäbrayıl Äleyhüssälam: Allahla Peyğämbärlär arasında elçilik edän mäläkdir.
Mikayıl Äleyhüssälam: Täbiät hadisäläri ilä älaqädar väzifäläri olan bir mäläkdir.
İsrafil Äleyhüssälam: Qiyamätin qopması vä insanların öländän sonra yenidän dirilmäläri üçün "suru" çalmaq onun väzifäsidir.
Äzrayıl Äleyhüssälam: Can alan mäläkdir.
Bundan başqa, daima insanlarla bärabär olan vä onların etdikläri yaxşılıq vä pislikläri yazan mäläklär dä vardır. Bunlara "Hafaza, Kiramän, Katibin" deyilir. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Sizin üstünüzdä ämällärinizi yazan gözätçi mäläklär vardır. Onlar sizin nä etdiklärinizi bilirlär."40
Mäläklärin bäziläri öldükdän sonra insanlara suallar verirlär. Bunlara da "Münker-Nekir" (Inkir-minkir) vä ya "Münkereyn" deyilir. Bilinmädikläri vä tanınmadıqları üçün bu adla adlandırılırlar.
Mäläklär son däräcä qüvvätli vä sürätli varlıqlardır. Bizim görä bilmädiyimiz işläri asanlıqla yerinä yetirir, gedä bilmädiyimiz yerlärä asanlıqla gedirlär.
Mäläklärin sayını yalnız Allah bilir.
Mäläkläri biz niyä görä bilmirik?
Mäläklär här yerdä olsalar da, biz onları görä bilmirik. Çünki onlar nurani varlıqlarıdr. Bizim gözlärimiz isä onları görmäk qabiliyyätinä malik yaradılmamışdır. Äslindä biz yalnız onları deyil, var olduqlarına şübhä olmayan bir çox başqa şeyi dä görä bilmirik. Ruhumuz bu görä bilmädiyimiz şeylärdän biridir. Ruhumuzu da görä bilmirik, amma var olduğuna inanırıq. Här var olan şey hökmän görülmäli deyil. Bir şeyi görä bilmädiyiiz üçün, onu inkar edä bilmärik. Digär täräfdän mäläklärin var olduğunu Qurani-Kärim bildirmiş, Peyğämbärlär dä onları görmüşdür.
Mäläklär insanlardan daha üstündürmü?
Mäläklärä inanmaq färz olduğu kimi, onlara hörmät etmäk, onlara qarşı alçaldıcı söz vä davranışlardan uzaq durmaq da färzdir.
Peyğämbärlär bütün mäläklärdän üstündür. Yuxarıda adlarını vä väzifälärini bildirdiyimiz vä mäläklärin Peyğämbärläri olan dörd böyük mäläk dä - Peyğämbärlär xaric - insanlardan üstündür.
İman vä takva (Allah qorxusu) sahibi insanlar da - Mäläklärin Peyğämbärläri xaric - mäläklärdän üstündür. Çünki mäläklärin ağlı var, ancaq onların şähvätläri yoxdur. İnsanlar isä häm ağla, häm dä şähvätä malikdir. Ägär insanlar ağılla häräkät edäräk şähvätlärini ağıllarının näzarätindä saxlaya bilärlärsä, Allahın yanında mäläklärdän daha üstün olurlar.
Cin vä Şeytan
Mäläklärdän başqa yenä bizim görä bilmädiyimiz, ancaq var olduğuna şübhä olunmayan mäxluqlar vardır. Bunların varlığını Qurani-Kärim bildirir.
Cinlär insanlardan ävväl yaradılmışdır. Cinlär Allahın izni ilä müxtälif donlara girirlär. Ancaq Allahın izni olmadan heç kimä zärär verä bilmäzlär.
Cinlär dä insanlar kimi Allahı tanıyıb, Ona ibadät etmäk mäsuliyyätini daşıyırlar. Necä ki, Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Män cinläri vä insanları yalnız Mänä ibadät etmäk üçün yaratdım!"41
Qurani-Kärim cinlärdän bäzilärinin Peyğämbärimizin oxuduğu Quranı eşidäräk iman etdiyini, sonra da gedib bunu başqa cinlärä xäbär verdiyini bildirir.42
Şeytan da cinlärdän biridir. Onu da görä bilmirik, ancaq Qurani-Kärim xäbär verdiyi üçün varlığına inanırıq.
Şeytan Häzräti Adämdän ävväl yaradılmışdır. Uzun müddät Allaha ibadät etmiş vä mäläklär arasında yer almışdır.
Allah-Taala Adäm Äleyhüssälamı yaradınca mäläklärä ona säcdä etmälärini ämr etmiş, bütün mäläklär dä ämrä itaät edäräk Adäm Äleyhüssälama säcdä etmişdir. Şeytan isä bu ämrä itaät etmämişdir. "Män ondan daha yaxşıyam (üstünäm), çünki Sän mäni oddan, onu isä palçıqdan yaratdın!"43 deyäräk Adäm Äleyhüssälama säcdä etmämiş, Allahın bu ämrinä qarşı çıxmışdır.
Belä olunca Cänabi-Haqq onu rähmätindän uzaqlaşdırmışdır:
"Cännätdän çıx, çünki sän mälunsan!".44 Seytan yaşamaq üçün izin istämişdir: "Ey Räbbim! İnsanların diriläcäkläri günä qädär mänä möhlät ver!".45 Allah-Taala şeytana izin vermişdir.46 Şeytan isä yer üzündäki insanları Allahın yolundan çıxarmaq üçün älindän gäläni edäcäyini bildirib, Allahın yanından ayrılmışdır.47
Quranda "İblis" olaraq da adlandırılan şeytanı Allah insanoğlunun düşmäni olaraq tanıtmışdır.
Cinlärdän iman etmäyänlär dä şeytanın kömäkçiläridir.
KİTABLARA İMAN
İmanın şärtlärindän biri dä Allahın kitablarına inanmaqdır.
Allah-Taala qullarına ämr vä qadağan etdiklärini öz Peyğämbärläri vasitäsilä göndärdiyi kitablarda bildirmişdir. İnsanlar bu kitablar sayäsindä bir çox häqiqätläri vä öz väzifälärini öyränmiş vä maariflänmişdirlär.
Allah-Taala bu kitablarını öz peyğämbärlärinä vähy yolu ilä nazil etmişdir. Buna görä dä vähy haqqında qısaca mälumat veräk.
Vähy vä onun növläri
Vähy sözünün lüğävi mänası sürätli söz, işarä vä ilham mänalarına gälir.
Vähyin dini bir istilah olaraq mänası isä Allahın peyğämbärlärinä istädiyini xüsusi bir şäkildä bildirmäsidir.
Qurani-Kärimdä vähylä älaqädar belä buyurulmuşdur:
"Allah bir insanla ancaq vähylä, yaxud pärdä arxasından danışar. Vä ya bir elçi göndärär, o da Allahın izni ilä Allahın istädiyini vähy edär. O här şeydän ucadır, hikmät sahibidir."48
Ayäti-kärimädä vähyin üç növündän bähs edilmişdir:
a) İlham yolu: Allah-Taala arzu etdiklärini qulunun (Peyğämbärinin) qälbinä bilavasitä çox qısa bir müddätdä yerläşdirir. Buna "Vähyi-Hafi - Gizli Vähy" vä ya "Vähyi-Qeyri-Metluvv" (kälmälär halında oxunmayan vähy) deyilir. Peyğämbärimizin Qurani-Kärimdän başqa "Allah-Taala belä buyurur" dediyi sözläri bu cür vähylärdändir vä "Hädisi-Kudsi" deyä bilinir. Burada mäna Allah täräfindän Peyğämbärinä vähy edilmiş, O da bunları öz sözläri ilä söylämişdir.
b) Kitab yolu: Vähyin bu növündä peyğämbär bir şey görmädän ona vähy edilän sözläri eşidir. Musa Äleyhüssälam Tur dağında ağac arxasından ona vähy edilän Allahın sözünü belä eşitmişdi.
c) Mäläk göndärmä yolu: Mäläk Cäbrayıl Äleyhüssälamın peyğämbärlärä gätirdiyi vähydir. Buna "Vähyi-Mätluvv - oxunaraq kälmälär halında gälän vähy" deyilir. Vähyin än yüksäk däräcäsi budur. Buna görä dä vähy deyilincä insanın ağlına bu vähy növü gälir. Qurani-Kärim peyğämbärimizä belä nazil olmuşdur. Yäni Cäbrayıl Äleyhüssälam Qurani-Kärimi ayä-ayä, surä-surä gätirmişdir.
Vähy mäläyi Cäbrayıl Äleyhüssälam bäzän insan cildindä Peyğämbärimizin yanına gälmiş vä Allahın tälimatlarını ona çatdırmışdır.
Bunlardan başqa vähyin bir növü dä Allah-Taalanın arzu etdiyi şeylärin Peyğämbärlärinä röya halında bildirmäsindän ibarätdir. Oğlu İsmayıl Äleyhüssälamı qurban etmäsi mäsäläsi Häzräti İbrahimä belä bildirilmişdir.
Peyğämbärimizä dä peyğämbärliyinin ilk günlärindä vähy belä gälmşdir.
Vähy yalnız Peyğämbärlärä mäxsusdur. Peyğämbärlärdän başqasına vähy gälmäz.
Allahın övliya qullarına bäzi hallarda gälän ilhamla vähyi bir-birinä qarışdırmaq olmaz. Äslindä övliyalara gälän ilham Peyğämbärlärä gälän ilhamdan da färqlidir. Vähylä peyğämbärlärä bildirilän hökmälär qätidir. Vähyä ämäl etmäk hamıya mäcburidir. Peyğämbärlär onlara gälän vähyi olduğu kimi elan etmäk mäsuliyyätini daşıyırlar.
Övliyalara gälän ilham isä belä deyildir. İlham vähy kimi qäti hökmlärä malik olmur. Allah täräfindän gäldiyi qäti olaraq bilinän, kitab vä sünnätä dä uyğun olan ilhama övliya özü ämäl edä bilär. Ancaq bu ilham başqa insanlar üçün bir dälil ola bilmäz. Kitab vä sünnätin äksinä olan ilhama isä övliya özü dä ämäl etmäz. Çünki dini mövzularda meyar kitab vä sünnätdir. Kitab vä sünnätin äksinä olan bir ilham alan bir insan buna ämäl edä bilmäz vä dälil olaraq iräli sürä bilmäz.
İlahi kitablar vä sähifälär
İnsanlara täbliğ edilmäk mäqsädilä Allah täräfindän peyğämbärlärä kitablar vä sähifälär göndärilmişdir. Bir neçä sähifädän ibarät olanlara "sühuf", digärlärinä isä dörd böyük kitab deyilir.
Sähifälär
10 sähifä, Adäm Äleyhüssälama,
50 sähifä, Şit Äleyhüssälama,
30 sähifä, İdris Äleyhüssälama,
10 sähifä, İbrahim Äleyhüssälama nazil olmuşdur.
Dövrümüzä bu sähifälärin heç biri gälib çatmamışdır.
Böyük kitablar:
Tövrat, Musa Äleyhüssälama,
Zäbur, Davud Äleyhüssälama,
İncil, İsa Äleyhüssälama,
Qurani-Kärim dä Mähämmäd Äleyhüssälama nazil edilmişdir.
Tövrat (İsadan ävvälki Yähudi peyğämbärlärinin kitabları)
Musa Äleyhüssälama göndärilmiş olan Tövratın äsl nüsxäsi mövcud deyildir. Hal-hazırda äldä mövcud olan Tövrat sonradan müxtälif insanlar täräfindän yazılmış, älavälär vä ixtisarlar edilmişdir. Älbättä ki, içindä äsl Tövratdan bölümlär dä ola bilär. Ancaq hamısının da Allah kälamı olduğunu demäk mümkün deyildir.
Tövratın üç nüsxäsi vardır: İbranicä, Yunanca vä Sami dilindä. Bu nüsxälär bir-birinä uyğun gälmir.
Qurani-Kärim dä Tövratın däyişdirildiyini bildirir.
Zäbur:
Davud Äleyhüssälama göndärilmiş olan Zäbur hal-hazırda mövcud deyildir. Bu kitabdan ancaq bir neçä mizmar (Zäburun suräläri) qalmış, digärläri isä itib getmişdir.
İncil (İsanın kitabı)
İncilin dä Tövrat kimi äsl vä däqiq bir nüsxäsi yoxdur. Hal-hazırda xristianların älindä olan kitablar Allahın Häzräti İsaya göndärdiyi İncil deyildir. Häzräti İsadan uzun müddät sonra müxtälif insanlar täräfindän yazılmış kitablardır. Xristianlar täräfindän İncil olaraq qäbul edilän dörd färqli İncil nüsxäsi bir-birinä uyğun gälmir. Bu nüsxälärin birindä olan hissälär digärindä yoxdur.
İndi xristianların älindä Luka, Matta, Yuhanna vä Markos adındakı şäxslärin yazdığı dörd färqli İncil vardır. Bunlardan başqa da bir çox İncil ortaya çıxmışdır. Ancaq miladi tarixi ilä 325-ci ildä İznikdä toplanan ruhani mäclis täräfindän digär nüsxälär yandırılmış, yalnız bu dörd nüsxä qalmışdır.
Biz müsälmanlar Allah-Taalanın Qurani-Kärimdän ävväl Tövrat, Zäbur vä İncil adlı böyük kitablarla bäzi sähifälär göndärdiyinä iman edirik. Ancaq bu gün äldä olan eyni adlı kitabların tamamilä ilahi kitab olduğunu qäbul edä bilmärik. Çünki bunlar tährif edilmişdir. Eyni adlı bir neçä kitabın olması vä birindä olan bölümlärin digärindä olmaması onun tährif edildiyinin bir dälilidir.
Qurani-Kärim
Qurani-Kärim son nazil olan axırıncı kitabdır.
Qurani-Kärim küll halda nazil olmamış, qısa-qısa bölümlär (ayälär vä surälär) halında göndäriläräk 23 ildä tamamlanmışdır.
Qurani-Kärim tayı-bärabäri olmayan bir kitabdır. Çünki o, insan sözü deyil, Allah kälamıdır. Kälmäläri dä, mänası da Allahındır.
Qurani-Kärim Allah täräfindän göndärildiyini bildirmişdir. Buna şübhä edänläri özünä oxşayan bir äsär yaratmağa dävät etmiş vä bunun mümkün olmadığını xäbär vermişdir.
Qurani-Kärim äräblärin şer vä xitabätdä zirvädä olduğu bir dövrdä nazil olmuşdur. Mäkkä müşrikläri Quranın könülläri işıqlandıran nurunu söndürmäk üçün här çaräyä äl atmışdır: "Bu Quranı dinlämäyin, o oxunduqda säs-küy, şuluqluq salın ki, bälkä, qalib gäläsiniz!".49 Ancaq onlar Quranın bir suräsinin belä oxşarını yarada bilmämiş, buna görä dä silaha sarılmağa mäcbur olmuşdur.
Qurani-Kärim İslamiyyätin ana kitabıdır. Dinin äsasıdır. Dini hökmlärin äsaslandığı dörd dälilin birincisidir. Bütün dini äsasları ähatä edän Qurani-Kärimdä sämavi kitabların qısa mäzmunu da vardır. Qurani-Kärim äxlaqi, ämäli, ictimai cähätlärdän insanı vä cämiyyäti maddi-mänävi xoşbäxtliyä aparan här şeyi bildirmişdir.
Qurani-Kärim insanlar üçün bir hidayät (doğru yol) mänbäyi kimi göndärilmişdir.
Qurani-Kärim, här şeydän ävväl, Allahın varlığını, birliyini, Onun uca sifätlärini, mäxluqlara olan rähmät vä märhämätini bildirir vä insanlara öyrädir. Batil vä äcaib äqidäläri, bütpärästliyin bütün növlärini rädd edir. İnsanları ucaldan än vacib vä däyişmäz prinsipläri ortaya qoyur.
Qurani-Kärim ailä häyatı ilä är-arvadın hüquq vä väzifälärindän beynälxalq münasibätlärä qädär; salamlaşmaqdan evlärä icazä alaraq girmäk kimi ädäb qaydalarına qädär ictimai häyatın bütün qaydalarını göstärir. Än uca vä än gözäl äxlaq prinsiplärini insanlara öyrädir.
Qurani-Kärim zina, fahişälik, särxoşluq, adam öldürmäk, yalan danışmaq, iftira atmaq, haqsızlıq vä oğurluq etmäk, xäyanät etmäk, ara vurmaq kimi cämiyyäti sarsıdan pislikläri qadağan edir.
Qısaca, Qurani-Kärim insanı dünya vä axirätdä xoşbäxtliyä çatdıran här şeyi ähatä edän bir kitabdır.
Beläliklä, başda Qurani-Kärim olmaq üzrä, Tövrat, Zäbur vä İncillä birlikdä digär yuxarıda göstärilän sähifälärin dä Allah täräfindän göndärilmiş kitablar olduğuna, bunlardan Qurani-Kärim xaric digärlärinin tährif edildiyinä; Qurani-Kärimin isä Peyğämbärimizä vähy edildiyi kimi heç bir härfi dä däyişdirilmädän bizä gälib çatdığına inanırıq vä bu inancımızı da ölüncäyä qädär qoruyacağıq.
PEYĞÄMBÄRLÄRÄ İMAN
İmanın äsaslarından biri dä peyğämbärlärä inanmaqdır.
Peyğämbär farsca bir kälmä olub, mänası xäbär gätirän demäkdir.
Dindäki mänası isä, Allahın insanlara doğru yolu göstärmäk üçün väzifä verdiyi seçilmiş bir insandır. Yäni Peyğämbär Allahla onun qulları arasında elçilik edär. Allahın ämr vä qadağanlarını insanlara bildirär.
Peyğämbärlärin bäzilärinä kitab göndärilmşdir. Onlara adätän "Räsul" deyilir. Bu sözün cäm şäkli äräb dilindäki rusuldur. Peyğämbärlärin bäzilärinä isä kitab göndärilmämişdir. Onlar özlärindän ävvälki peyğämbärlärä göndärilän kitablarla fäaliyyät göstärmiş vä bu kitabları täbliğ etmişdir. Onlara da adätän "Näbi" deyilir. Bu sözün cäm şäkli isä Änbiyadır. Kitab göndärilmiş olan Räsula Näbi dä deyilir. Ancaq başqa bir peyğämbärä göndärilän kitabla faaliyyät göstärän vä o kitabı täbliğ edän Näbiyä Räsul deyilmäz. Başqa sözlä, här bir Räsul eyni zamanda bir Näbidir, ancaq här bir Näbi Räsul deyildir.
İnsanlar Peyğämbärlärä möhtacdır. Çünki insan öz ağlı ilä här şeyi bilä bilmäz. Allah-Taalanı öz ağlımız ilä tapa bilärik. Kainatı vä kainatdakı ahängi tädqiq edän insan bunun öz-özünä olmadığını, bir yaradıcısı olduğunu başa düşär. Kainatda här şey o qädär yerli-yerindädir ki, bunun özbaşına olması mümkün deyildir. Ancaq o yaradıcıya necä ibadät edäcäyimizi, Onun ämrlärinin vä qadağanlarının nä olduğunu özümüz tapa bilmärik. Bunları bizä bildirän peyğämbärlärdir. Buna görä dä Allah peyğämbär göndärmädiyi insanlara äzab-äziyyät vermäz. Necä ki, Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Biz peyğämbär göndärmämiş heç bir ümmätä äzab vermärik."50
Allah-Taalanın peyğämbär göndärmäsinin säbäblärindän biri dä, Qiyamät günü hesab verärkän insanların: "Allahım, biz väzifälärimizin nä olduğunu bilmirdik," - deyä üzr istämämäläri üçündür. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Biz peyğämbärläri müjdä gätirän vä kafirläri äzabla qorxudan kimi göndärdik ki, daha insanlar üçün peyğämbärlärdän sonra Allaha qarşı bir bähanä yeri qalmasın. Allah yenilmäz qüvvät vä hikmät sahibidir!"51
Peyğämbärlik nä ilä sübut olunur?
Peyğämbärlik möcüzälärlä sübut olunur. Peyğämbär olduğunu iddia edän şäxs bu iddiasının doğru olduğunu göstärdiyi möcüzälärlä isbat edär.
Möcüzä peyğämbär olduğunu iddia edän insanın iddiasını sübut etmäk üçün Allahın qüdräti ilä göstärdiyi qeyri-adi hadisädir. Möcüzäni Peyğämbär istäyär, uca Allah yaradar.
Möcüzä bir peyğämbärin Peyğämbärliyinin şahidi demäkdir.
Allahın izni vä onun yaratması olmadan heç bir Peyğambär möcüzä göstärä bilmäz.
Här qeyri-adi hadisä dä möcüzä deyildir. Tärifindän dä mälum olduyğu kimi, qeyri-adi şeyi häyata keçirän insan peyğämbär olduğunu iddia edäcäk vä ondan täläb olunan şeyin eynisini göstäräcäk.
Ägär bu qeyri-adi hadisäni häyata keçirän insan Peyğämbär olduğunu deimrsä, buna möcüzä deyilmäz.
Bu qeyri-adi hadisä dini väzifälärini yerinä yetirän, günah vä pislikdän uzaq duran bir mömin täräfindän göstärilirsä, buna käramät deyilir. Övliyanın käramäti onun tabe olduğu Peyğämbär üçün bir möcüzä demäkdir.
Belä qeyri-adi hadisälärin inanmayan insanlar täräfindän häyata keçirilmäsi dä mümkündür. Buna istidrac deyilir.
Peyğämbärlärdä olması zäruri olan xüsusiyyätlär:
Peyğämbärlärdä än zäruri beş xüsusiyyät vardır: sidq, ämanät, täbliğ, fätanät, ismät.
Sidq: doğruluq demäkdir. Peyğämbärlär doğru vä düzgün insanlardır. Onlar qäti olaraq yalan danışmaz, hiylägärlik vä ädalätsizlik etmäzlär. Din naminä danışdıqlarının hamısı Allahdan gälir vä hamısı da doğrudur. "Oldu" dedikläri şey hökmän olmuşdur. "Olacaq" dedikläri şey isä hökmän olacaqdır.
Peyğämbärlär yalnız peyğämbär olduqdan sonra deyil, peyğämbär olmadan ävväl dä yalan danışmamışdır vä heç kimi aldatmamışdır.
Ämanät: etibarlı olmaqdır. Peyğämbärlär här baxımdan etibarlı insanlardır. Väzifälärini layiqincä häyata keçirmiş, onlara ämanät edilän şeyi lazımi şäkildä qorumuşdur.
Täbliğ: elan etmäk demäkdir. Peyğämbärlär Allah täräfindän özlärinä vähy edilän här şeyi ägär-äskiksiz bir şäkildä insalara çatdırmışdır. Äslindä bu, onların peyğämbärlik väzifäsidir.
Fätanät: ağıllı vä müdrik olmaqdır. Peyğämbärlär än ağıllı, än müdrik vä än säbirli insanlardır.
İsmät: günahdan qorunmuş olmaq demäkdir. Peyğämbärlär başqalarına nümunä olduğu üçün, Allah onları günah işlämäkdän qorumuşdur. Bu xüsusiyyät Peyğämbärlärdän başqa heç kimdä yoxdur. Yäni Peyğämbärlärdän başqa heç kim, kimliyindän asılı olmayaraq, mäsum deyildir.
Peyğämbrlärdä olması zäruri olan beş sifät eyni zamanda onlarda kin, häsäd, riyakarlıq vä başqa oxşar xasiyyätlärin olmamasını da tämin edir.
Peyğämbärlär üçün caiz olan sifätlär isä, bütün digär insanlarda da olan sifätlärdir.
Peyğämbärlär dä insan olduğu üçün, bizim kimi yemäk yeyär, yatar, yorular vä täbii ehtiyacları ilä mäşğul olarlar. Ömürläri başa çatınca da ölärlär.
İlk Peyğämbär Adäm Äleyhüssälamla son Peyğämbär Mähämmäd (s.a.s.) arasında bir çox peyğämbär gälib getmişdir. Bunların däqiq sayını ancaq Allah özü bilir. Çünki Quranda bäzi Peyğämbärlärin adı bildirilmiş, adı çäkilmäyän daha bir çox Peyğämbärin olduğu ifadä edilmişdir.
Biz Allahın göndärdiyi bütün peyğämbärlärä inanır, däqiq sayının Allahın bildiyini qäbul edirik.
Qurani-Kärimdä 25 peyğämbärin adı çäkilmişdir:
Adäm, İdris, Nuh, Hud, Salih, Şuayib, İbrahim, Lut, İshak, İsmayıl, Yaqub, Yusif, Musa, Xarun, Davud, Süleyman, Äyyub, Zulkifl, İlyas, Elyesa, Zäkäriyyä, Yunis, Yähya, İsa vä Mähämmäd Äleyhüssälam.
Bunlardan başqa, Quranda Zülqärneyn, Loğman vä Üzeyirin dä adı çäkilir. Ancaq bunların peyğämbär olub-olmadığı bilinmir. Onlar bäzilärinä görä peyğämbär, bäzilärinä görä isä övliyadır. Onların da peyğämbär olduğu qäbul edilsä, Qurani-Kärimdä adı çäkilän peyğämbärlärin sayı 28-ä çatar.
AXİRÄTÄ İMAN
İslamın altı şärtindän biri dä axirätä inanmaqdır.
Här canlının bir sonu olduğu kimi, dünyanın da bir gün sonu gäläcäk, o da digär canlılar kimi yox olub gedecäkdir. Heç ölmäyän, äbädiyyän mövcud olan yalnız Allahdır.
Dünyanın sonu gäldiyi zaman Allah-Taala İsrafil Äleyhüssälama ämr edäcäk, o da "Sur"u çalacaqdır. Beläliklä, yer-yerindän oynayacaq vä bütün canlılar öläcäkdir. Ancaq Allahın istädikläri bir müddät qalacaq, onlar da daha sonra öläcäkdir.
Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Sur çalınacaq. Allahın istädiyi kimsälärdän başqa, därhal hamı öläcäkdir..."52
Bu İsrafil Äleyhüssälamın suru birinci däfä çalmasıdır. Beläcä dünya dağılacaq vä qiyamät qopacaqdır.
Bunun nä zaman baş veräcäyini Allahdan başqa heç kim bilmäz. Peyğämbärimiz dä bu mövzuda heç bir şey bilmädiyini bildirmişdir.53
Ancaq qäti olaraq bilinän bir şey varsa, o da bir gün yer vä göyün nizamının pozulacağından, günäşin burulub sönäcäyindän, ulduzların dağılıb töküläcäyindän, dänizlärin qaynayıb bir-birinä qarışacağından, dağların bir-birinä däyib parçalanacağından vä här şeyin alt-üst olub dünyanın dağılacağından ibarätdir. Buna şübhä yoxdur. Çinki bunu Qurani-Kärim bildirmiş, Peyğämbärimiz dä bizä xäbär vermişdir.
Ölüm, qäbir vä qiyamät
Ölmäk, ruhun bädäni tärk etmäsi vä insanın bu dünyadan axirätä köçmäsi demäkdir.
Qäbir: ölülärin däfn edildiyi yerdir. Buna mäzar da deyilir. Mäzar dünya häyatı ilä axirät arasında bir keçid yeridir.
Ölülärä ilk sual qäbirdä veriläcäkdir. Ölü qäbrä qoyulduğu vaxt onun yanına iki mäläk gälir. Bunlara "inkir-minkir" deyilir. Ölüdän "Räbbin kim? Peyğämbärin kim? Dinin nä?" deyä soruşurlar.
Mömin şäxslär bu suallara: "Räbbim Allah, Peyğämbärim Mähämmäd Äleyhüssälam, dinim İslamdır", -deyä cavab verir. Mäläklär bu cavabı eşidincä sevinir vä ölünü täbrik edirlär. Qäbir artıq bu insan üçün cännät bağlarından biri olur vä o cännät häyatının dadını daha burada ikän dadmağa başlayır.
İnanmamış olan bir insan isä bu suallara cavab verä bilmäz. Bu insan üçün qäbir cähännäm quyularından biri olur vä o, cähännäm äzabını çäkmäyä başlayır. Peyğämbärimiz dä belä buyurmuşdur:
"Qäbir insanlar üçün ya cännät bağlarından, ya da cähännäm quyularından biridir."54
Bu sualların verilmäsi üçün qäbrin olması zäruri deyildir. Här hansı bir şäkildä olmüş vä qäbrä qoyulmamış olanlara da, mäsälän suda boğulmuş ya da yanıb kül olmuş olanlara da bu suallar verilir.
Peyğämbärlärä vä uşaq yaşda ikän ölänlärä sorğu-sual yoxdur.
Ruhu bädändän ayrılaraq ölän bir adam ona verilän suallara necä cavab veräcäk, belä bir adamın läzzät vä äziyyäti hiss etmäsi necä mümkün olacaq? Bu suallar insanların ağlına gälä bilär.
Ävvälcä bunu bildirmäk lazımdır ki, qäbir dünya häyatı ilä axirät häyatı arasında mövcud olan bir alämdir. Qäbirdä baş veränläri dünya ilä müqayisä etmäk, buradakı meyarların orada da qüvvädä olduğunu söylämäk mümkün deyildir. Biz Peyğämbärimizin qäbirdä olanlarla älaqädar verdiyi mälumatlara inanır, onun hansı keyfiyyätdä olduğunu isä Allaha hävalä edirik. Ancaq yanımızda yatan vä färqli yuxular görän iki insanı misal göstärä bilärik. Onlar därin bir yuxuya qärq olub yatırlar. Bunlardan biri şirin bir yuxu görür. Bu yuxuda o, sevdiyi dostları ilä gözäl bir bağçadadır. Bağçanı bäzäyän çiçäklärin vä güllärin gözäl qoxularından mäst olur. Müxtälif ağacların meyvälärindän qoparır vä şirin-şirin yeyir. Beläcä vaxtını çox xoş keçirdir. İkinci yatan adam isä canilärlä birlikdä bir häbsxanadadır. Häbsxananın divarlarından üstünä äqräblär, ilanlar yağır. Beläcä böyük bir iztirab içindä äziyyät çäkir. Halbuki, bizim onların väziyyätindän xäbärimiz olmur.
İndi isä, bu iki adamın gördüyü yuxunun uzanıb getdiyini färz edäk. Bu adamların yuxuda ikän hiss etdikläri häzz vä äzabın ayıq ikän hiss etdiklärindän nä färqi var?! Demäli, maddi säbäblärlä meydana gälän zövq vä äziyyät mänävi säbäblärlä dä meydana gälä bilär.
Mähz bu qayda ilä bir ölü dä öz qäbrindä ya häzz alar, ya da iztirab çäkär.
Bundan başqa, Allah-Taala ölmüş olan şäxsin bädänindä läzzät vä äziyyäti hiss edä biläcäk bir häyat yaradır vä ölü dä beläliklä ya häzzi, ya da äzabı duyur. Bu väziyyät ruhun bädänä geri qaytarılmasını, ölünün qäbirdä häräkät etmäsini vä iztirab çäkmäsini lüzumlu hala gätirmäz.
Yenä bunun kimi, ölüb qäbrä girincä, ruhu ölünün bädäninä vä ya bädäninin här hansı bir hissäsinä ilişir vä ölü dä bu şäkildä bir növ häyata qovuşur vä ondan soruşulan sualları başa düşür vä onlara cavab verir; läzzäti vä äziyyäti hiss edä biläcäk hala gälir. Bunlar xäyali şeylär deyildir. Allahın älindä asan şeylärdir.
Öländän sonra dirilmäk
Qiyamät qopandan sonra här şey yox olacaq, Allahdan başqa heç bir canlı qalmayacaqdır. Kainat bir müddät bomboş qaldıqdan sonra, Allah İsrafil Äleyhüssälama "Sur"u ikinci däfä çalmağı ämr edäcäk. İsrafil Äleyhüssälam "Sur"u ikinci däfä çaldığı zaman här käs diriläcäk vä qäbirlärindän çıxıb mähşär yerinä yığışacaqlar. Buna öldükdän sonra dirilmä deyilir. Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"...Sonra sur bir daha çalınan kimi onlar (Sur"un ilk däfä çalındığı vaxt ölänlär) qäbirlärindän qalxıb Allahın ämrinä müntäzir olacaqlar!"55
Yenidän dirilmä ilä başlayan vä äbädiyyätä qädär davam edäcäk olan bu zamana "Axirät Günü" deyilir. Hesab, mizan, sirat, cännät vä cähännäm bundan sonradır.
Öldükdän sonra diriläcäyimizä şübhä yoxdur. Yoxdan bizi yaradan Allahın öldükdän sonra yenä bizi diriltmäyä gücü çatar. Üstälik, öldükdän sonra diriltmäk heç yox ikän yaratmağa nisbätän daha asandır. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Mäxluqatı ävvälcä yoxdan var edän, sonra da qiyamät günü yenidän dirildäcäk olan Odur..."56
Äslindä asanlıq vä çätinlik bizim üçündür. Allah üçün belä şeylärdän söhbät belä gedä bilmäz. Onun bir şeyä "ol" demäyi kifayätdir ki, o şey därhal häyata keçsin.
Qurani-Kärimdä bu mövzuda heç bir şübhäyä yer olmadığı, insanın yoxdan necä yaradıldığının araşdırılmasının kifayät olduğu ifadä ediläräk belä buyurulur:
"Mägär insan onu nütfädän (sudan) yaratdığımızı görmädimi ki, birdän-birä Räbbinä açıq bir düşmän käsiläräk, öz yaradılışını unudub: "Çürümüş sümükläri kim dirildä bilär?!" - deyä, hälä bizä bir mäsäl dä çäkdi. De ki: "Onları ilk däfä yoxdan yaradan dirildäcäkdir. O här bir mäxluqu çox gözäl yaradandır!"57
Axirät günü mükafat vä cäza günüdür. Allaha inanıb onun ämrlärinä riayät edänlär, qadağan etdiklärinä ämäl edänlär o gün Allah täräfindän mükafatlandırılacaq, inanmayanlar isä cäzalandırılacaqdır. İnsanın dünyada etdiyi än kiçik yaxşılıq belä äväzsiz qalmayacaq, zärrä qädär pislik dä yaddan çıxmayacaqdır.
Qurani-Kärimdä belä buyurulur:
"Kim zärrä qädär yaxşı iş görmüşdürsä, onun xeyrini göräcäkdir. Kim zärrä qädär pis iş görmüşdürsä, onun zärärini göräcäkdir."58
Mähşär: Öländän sonra dirilän insanların toplanacağı yerdir. Häşir (toplantı) ilä älaqädar Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur: "Bu bütün insanların bir yerä cäm ediläcäyi, hamının şahid olacağı bir gündür."59
Burada insanlara ämäl däftäri veriläcäk, dünyada elädiklärinin haqq-hesabı çäkiläcäkdir.
Ämäl däftäri
Mähşär yerindä toplaşan insanlara dünyada elädikläri yaxşılıq vä pisliklärin yazılı olduğu däftärlär verilir. Bunlara "Ämäl däftäri" deyilir.
Dünyada insanlarla birlikdä olan yazıçı mäläklärin yazıb hazırladığı bu däftärlärdä insan etdiklärinin hamısını göräcäkdir:
"Vay halımıza! Bu ämäl däftäri niyä heç bir kiçik vä böyük günahımızı näzärdän qaçırmadan hamısını sayıb qeydä almışdır!"60 Bu däftärlär cännätlik olanlara sağ täräfindän, cähännämlik olanlara isä sol täräfindän veriläcäk vä deyiläcäkdir:
"Oxu kitabını. Bu gün sän özün-özünä haqq-hesab çäkmäyä kifayät edärsän!"61
Hesab
İnsanlar mähşär yerindä säbirsizliklä vä häyäcanla haqq-hesabın başlanmasını gözläyäcäklär. Nähayät Peyğämbärimizin Allaha yalvarması ilä haqq-hesab başlayacaqdır. Heç kimin haqqı itmäyäcäk vä heç kimin haqqı taptalanmayacaqdır.
Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allahaın yanına täräf qayıdacağınız gündän qorxun! O gün här käsä gördüyü ämälin äväzi veriläcäk vä haqsız yerä zülm olunmayacaqdır!"62
O gün peyğämbärlär başda olmaqla här käs sorğu-suala çäkilir. Necä ki, belä buyurulmuşdur: "Özlärinä peyğämbär göndärilän ümmätläri sorğu-suala çäkäcäk, göndärilän peyğämbärläri dä sorğu-sual edäcäyik."63
Peyğämbärimiz dä belä buyurmuşdur:
"O gün insan öz ömrünü hansı yolda särf etdiyindän, vücudunu harada xarab etdiyindän, malını harada qazanıb, harada xärclädiyindän, ämällärindän sorğu-sual edilmädän öz yerindän tärpänä bilmäyäcäkdir."64
Mizan
Haqq-hesab görüldükdän, alacaqlılar öz haqlarını aldıqdan sonra insanlara dünyada etdikläri yaxşılıq ve pisliyi bildirmäk üçün Allahın bildiyi bir mizan-täräzi qurulur. Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"O gün ämällärin täräzidä çäkilmäsi haqdır.."65
"Biz qiyamät günü üçün ädalät täräziläri qurduq. Burada heç kimä haqsızlıq olmaz. Bir xardal dänäsi qädär olsa belä biz onu gätirärik."66
Bu hässas täräzidä insanın elädiyi yaxşılıqlar vä pisliklär çäkilir. Yaxşılıq täräfi ağır gälänlär xilas olur, pislik täräfi ağır gälänlär isä böyük äziyyätä qatlanır. Qurani-Kärim bu häqiqäti belä xäbär verir:
"Täräziläri ağır gälänlär (yaxşı ämälläri pis ämällärindän çox olanlar) nicat tapanlardır!"
"Täräziläri yüngül gälänlär (pis ämälläri yaxşı ämällärindän çox olanlar) isä ayälärimizä qarşı çıxdıqları üçün, özlärinä zärär eyläyänlärdir."67
Sual
Sual axirätdä lamäkan olan Allah-Taalanın istädiyi mövzunu insanlardan bilavasitä özünün soruşmasıdır. Bu böyük mähkämädä insanlar öz ämällärinin hesabının veräcäk vä Allah-Taalanın mütläq ädaläti burada öz äksini tapacaqdır.
Sirat
Sirat cähännämin üzärindä qurulmuş qıldan incä vä qılıncdan käskin olan bir körpüdür.
Här käs bunun üzärindän keçäcäkdir. Çünki cännätin ondan başqa yolu yoxdur.
Bu qädär incä vä käskin bir körpüdän necä keçmäk olar?! Bäli, inanmış vä Allahın ämrlärinä riayät etmiş olanlar bu körpüdän keçärkän körpü onların ämällärinä mütänasib olaraq genişlänäcäk vä onlar rahat-rahat keçäcäklär. Heç bir çätinlik çäkmäyäcäklär.
İnanmayanlar isä bu körpüdän keçä bilmäyäcäk vä onlar cähännämä düşäcäklär.
Yuxarıda sirat körpüsünü tärif etsäk dä, onun necä bir şey olduğu haqqındakı mälumatı Allaha hävalä edirik. Çünki bäzi alimlärin fikrincä, körpünün qıldan incä vä qılıncdan iti olduğunun bildirilmäsi bu körpüdän keçmäyin çätin olduğu haqqında bir täşbehdir.
Cännät vä cähännäm
Cännät mükafat yeridir. Oraya Allaha inanan, onun ämrlärinä riayät edib, qadağan etdiklärindän uzaq duran insanlar gedäcäk. Cännätä gedän orada istädiyi bütün nemätläri tapa biläcäkdir. Möminlär Allahın camalını burada göräcäklär vä birdäfälik cännätdä qalacaqlar.
Äbu-Hüreyränin rävayätindä Peyğämbärimiz belä buyurmuşdur:
"Allah-Taala: "Män öz yaxşı qullarıma heç bir gözün görmädiyi, qulağın eşitmädiyi vä insan qälbindän keçmäyän şeylär hazırladım", - deyä buyurdu. Allahın kitabında bunun şahidi vardır:
Etdikläri ämällärin mükafatı olaraq Allah därgahında möminlär üçün göz oxşayan (onları sevindiräcäk) nä cür nemätlär gizlänib saxlandığını heç käs bilmäz!"68
Cähännäm isä äzab-äziyyät yeridir. Allah-Taalanı tanımayanlar vä ona qarşı çıxanlar burada bitib-tükänmädän işgäncä göräcäkdir. Möminlärdän günahkar olub äfv edilmäyänlär dä günahları qädär äzab çäkdikdän sonra cähännämdän çıxıb cännätä giräcäklär.
Cännät vä cähännämin yeri haqqında här hansı bir mälumata malik deyilik.
Peyğämbärimizin şäfaäti
Şäfaät günahkar möminlärin bağışlanaraq cähännämdä äzab görmädän cännätä girmäläri, günahsız olanların isä daha üstün bir däräcä almaları üçün peyğämbärlärin vä Allahın sevgili qullarının Allaha yalvarmaları vä Allahın da onların xahişlärini qäbul etmäsidir.
Burada Allahın izni böyük ähämiyyät käsb edir. Allah izin vermädän heç kim şäfaätçilik edä bilmäz. Qurani-Kärimdä bu mövzuya ähämiyyätinä münasib olaraq bir neçä ayädä toxunulmuşdur.
Allah-Taala belä buyurur:
"Allahın izni olmadan Onun yanında kim şäfaät edä bilär?"69
"Allahın hüzurunda, izin verdiyi kimsälär istisna olmaqla, keç käsin şäfaäti fayda vermäz."70
Ayäti-kärimälär şäfaäti rädd etmir, ancaq Allah izin vermädän edilän şäfaätin heç bir faydası olmadığını bildirir. Allah izin verincä şäfaät edä bilän insanlar şäfaät edäcäklär.
Peyğämbärimiz o gün imanla ölmüş olan här käsä şäfaät edäcäkdir. Bir hädisi-şärifdä belä buyurulmuşdur:
"Här Peyğämbärin bir duası vardır. Män duamı ümmätimä şäfaät etmäk üçün axirätä saxladım. Bu şäfaätim inşallah ümmätimdän Allaha heç bir şeyi ortaq qoşmadan ölänlärä näsib olacaqdır."71
"Qiyamät günü olduğu zaman män şäfaät edäräm. "Ya Räbbi, könlündä xardal dänäsi qädär imanı olanları cännätä qoy," - deyä dua edäräm. Bunlar cännätä girärlär. Daha sonra "Ey Räbbim, xardal dänäsindän az imanı olanları da cännätä qoy," - deyä yalvararam."72
QÄZA VÄ QÄDÄR
İmanın şärtlärindän biri dä qäza vä qädärä inanmaqdır.
Qädär: Allahın äzäldän äbädiyyätä qädär olacaq här şeyin zamanını vä yerini, xüsusiyyätlärini ävväldän bilmäsi vä müäyyänläşdirmäsidir.
Qäza: Allahın ävvälcädän täqdir etdiyi şeyläri vaxtı çatdığı zaman müäyyän etdiyi şäkildä häyata keçirmäsidir.
Başqa sözlä, qädär Allahın qoyduğu qanunlar vä qaydalar, qäza isä işlärin o qanunlara vä qaydalara görä meydana gälmäsidir.
Här şeyi täqdir edib yaradan Allah-Taaladır. Buna beläcä inanırıq. Çünki Ondan başqa yaradıcı yoxdur. Allah här şeyi ävvälcädän bilir. Zamanı gälincä, onlar Allahın biliyi vä täqdirinä uyğun bir şäkildä meydana gälir. Onun biliyi vä täqdirinin xaricindä heç bir şey olmaz.
Bu mäsälä ilä älaqädar Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Yer üzündä baş verän vä sizin öz başınıza gälän elä bir müsibät yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan ävväl o, bir kitabda yazılmamış olsun. Bu Allah üçün çox asandır!"73
"De ki: "Allahın bizim üçün yazdığından başqa bizä heç bir şey üz vermäz. Buna görä dä möminlär yalnız Allaha täväkkül etsinlär."74
Qäza vä qädär deyildiyi zaman ağla Allahın elm, iradä vä täkvin (yaratma) sifätläri gälmälidir. Yäni Allah här hansı bir hadisäni ävvälcädän bilir, o hadisänin vaxtı çatınca meydana gälmäsini arzu edir vä onu häyata keçirir.
Här şey Allahın arzu etmäsi vä onu yaratması ilä olur. Buna qätiyyän şübhä yoxdur. Ancaq insanın ağlına belä bir sual gälä bilär: "Madam ki, här şey Allahın täqdiri ilä meydana gälir, o halda biz Allahın ämrlärini yerinä yetirmädiyimiz, qadağanlarından uzaq durmadığımız üçün niyä mäsuliyyät daşıyırıq? Çünki biz bunları Allahın täqdiri ilä edirik."
Allah-Taala insanları yaratmış, onlara ağıl, iradä vä güc vermişdir. İnsan öz ağlı vä iradäsi ilä yaxşını seçmäli vä pisdän uzaq durmalıdır. Äks-täqdirdä insanın ağlının, iradäsinin vä gücünün olmasının bir ähämiyyäti olmaz. Buna görä dä insan öz ağlından vä iradäsindän istifadä etmälidir. İnsanın faydalı şeyläri seçib zärärli şeylärdän uzaq durması qabiliyyätinä "İradeyi-cüziyyä" (insanın älindä olan iradä) deyilir. Bu iradä vä istäyimizi hansı täräfä särf etsäk, Allah da onu bizim istäyimizä uyğun olaraq yaradar. Bizim istädiyimiz Allahın ämrlärinä uyğun olarsa, bu işdän savab qazanarıq. Ägär Allahın ämrlärinä uyğun olmazsa, bu işdän mäsuliyyät daşıyarıq. Färz edäk ki, biz bir adam öldürdük (Allah göstärmäsin), Allahın qadağan etdiyi bir iş gördük. "Män nä edim, Allahın täqdiri belä imiş, Allah belä istämäsä idi, män dä bu günaha batmazdım," - deyä özümüzü tämizä çıxara bilmärik. Çünki biz bir iş görmädän ävväl dä, sonra da qäza vä qädärä istinad edä bilmärik. Biz öz iradämizlä Allahın täqdirinin bu şäkildä täcässüm etmäsinä säbäb olduğumuz üçün mäsuliyyät daşıyırıq.
Bir işi gördüyümüz zaman onu Allahın täqdiri ilä görürük, görmädiyimiz zaman isä, Allahın täqdiri ilä görmürük.
Aşağıdakı misal bunu daha gözäl izah edir.
Bir çox astranom öz hesablamaları ilä günäşin tutulacağını ävvälcädän biläräk xäbär verir. Vaxtı gälincä dä günäş tutulur.
İndi günäşin tutulmasının säbäbi mütäxässisin onu xäbär vermäsidirmi? Yoxsa günäş tutulacağı üçün alim onu ävvälcädänmi xäbär verir?!
Başqa bir ifadä ilä alimin günäşin tutulacağını bildirmäsimi günäşin tutulmasına säbäb olur? Yoxsa günäşin tutulacağımı alimin ävvälcädän bunu bildirmäsinä säbäb olur?
Şübhäsiz ki, günäşin tutulacağı alimin onu ävvälcädän täsbit edäräk xäbär vermäsinä säbäb olmuşdur. Yoxsa alim xäbär verdiyi üçün günäş tutulmaz.
Bizim gördüyümüz işläri vä başımıza gälän hadisäläri Allah-Taalanın ävvälcädän bilmäsi dä bunun kimidir. Yäni bizim öz müstäqil iradämizlä gördüyümüz işläri Allah-Taala öz sonsuz biliyi ilä ävvälcädän bilir vä täqdir edir. Yoxsa, O bildiyi vä täqdir etdiyi üçün, biz belä etmäyä mäcbur olmuruq. Äslindä Onun bizim haqqımızda näyi täqdir etdiyini dä bilmirik. Bir işi görüb görmämäk qärarına özümüz müstäqil olaraq gälirik ve gäldiyimiz qärarı häyata keçiririk. Öz müstäqil iradämizlä gäldiyimiz qärarlardan vä ämällärdän mäsuliyyät daşıyırıq.
Qädäri vä qädärlä älaqädar ayäti-kärimäläri belä başa düşmäliyik. Äks-täqdirdä öz iradäsi ilä adam öldürän, oğurluq edän, zina edän vä bunun kimi qadağan olunan şeyläri häyata keçirän bir insanın alın yazısı olduğu üçün sorğu-sual edilmämäsi lazım gälär. Ancaq qädäri belä başa düşmäk olmaz. Necä ki, Häzräti Ömär xälifä ikän Şama getmäk üçün yola çıxmış, Särğ deyilän bir yerdä onu ordu komandirläri qarşılamış vä Şamda väba xästäliyinin yayıldığını xäbär vermişdir. Häzräti Ömär xästälikdän qorunmaq üçün Şama getmämäk qärarına gälmiş vä geri qayıdacağını söylämişdi. Bu zaman komandirlärdän Äbu Übeydä ona belä demişdi:
- Ey Xälifä, belä edäräk, yäni xästäliyin çıxdığı yerä getmäyäräk Allahın qädärindänmi qaçırsan? (Allah-Taala sizin ölümünüzü bu xästäliklä täqdir etmişdirsä öläcäksiniz. Yox ägär belä täqdir etmämişdirsä, sizä heç nä olmaz). Häzräti Ömär cavab vermişdi:
- Bu sözü başqa biri demäli idi, ey Äbu Übeydä.
Sonra isä älavä elämişdi:
- Bäli, Allahın bir qädärindän başqa bir qädärinä qaçırıq. Sänin dävälärin olsaydı vä onlarla ikitäräfli bir vadiyä ensäydin (vadilärdän biri bäräkätli, digäri çöl-biyaban olsa), däväläri bäräkätli yerdä otlatsan, bunu Allahın qädäri ilä etmäzmiydin?
Häzräti Ömär bu gözäl nümunä ilä qädäri izah etmişdir.75
Qädäri mähz Häzräti Ömärin anladığı kimi başa düşmäliyik. Çünki biz ağla vä iradäyä malikik. Ağlımızdan vä iradämizdän istifadä edäräk elädiyimiz işlärdän mäsuliyyät daşıyırıq. Allahın bunları ävvälcädän bilmäsi vä täqdir etmäsi bizim iradämizä heç bir täsir göstärmäz. Necä ki, qädär Allah-Taalanın bizä: "bu işi görsünlär vä görmäk mäcburiyyätindädirlär," -demäk deyildir, "bu işlär belä-belä häyata keçiriläcäkdir," - demäkdir. Äks-täqdirdä öz iradämizä bağlı olmadan etdiyimiz vä etmäk mäcburiyyätindä olduğumuz bir yaxşılığa görä mükafatlandırılmamızın, pislikdän ötrü dä cäzalandırılmamızın heç bir mänası olmaz.
24 Buxari, İman, 37; Müslüm, İman,1.
25 Äl-Änam, 7/03.
26 Äl-Qäsäs, 28/88.
27 Äş-Şura, 42/11.
28 Äl-Bäqärä suräsi, 2/163.
29 Äl-Änbiya, 21/22.
30 Äl-Bäqärä suräsi, 2/255.
31 Ali-İmran, 3/5.
32 Yasin, 36/82.
33 Ali-İmran, 3/29.
34 Äl-Bäqärä suräsi, 2/181.
35 Äl-Fätih, 48/10.
36 Är-Rähman, 55/27.
37 Äl-Qiyamät, 75/22-3.
38 Buxari, Tevhid, 24; Müslüm İman, 81.
39 Ät-Tährim, ayä, 6.
40 Äl-İnfitar, 82/10-1.
41 Äz-Zariyat, 51/56.
42 Äl-Cin, 72/1-2.
43 Äl-Araf, 7/12.
44 Äl-Hicr, 15/34.
45 Äl-Hicr, 15/36.
46 Äl-Hicr, 15/37.
47 Äl-Hicr, 15/38.
48 Äş-Şura, 42/51.
49 Äl-Fussilät, 41/26.
50 Äl-İsra, 17/14.
51 Än-Nisa, 4/165.
52 Äz-Zümär, 39/68.
53 Buxari, İman, 37; Müslüm, İman, 1.
54 Tirmizi, Kıyame, 26.
55 Äz-Zümär, 39/68.
56 Är-Rum, 30/27.
57 Yasin, 36/77-9.
58 Äz-Zilzal, 99/7-8.
59 Hud, 11/103.
60 Äl-Kähf, 18/49.
61 Äl-İsra, 17/14.
62 Äl-Bäqärä suräsi, 2/281.
63 Äl-Araf, 7/6.
64 Tirmizi, Kıyame, 1.
65 Äl-Araf, 7/8.
66 Äl-Araf, 7/8-8.
67 Äl-Araf, 7/8-9.
68 Äs-Säcdä, 32/17.
69 Äl-Bäqärä suräsi, 2/255.
70 Säbä, 34/23.
71 Buxari, Daavat, 1; Müslüm, İman, 86.
72 Buxari, Tevhid, 36.
73 Äl-Hädit, 57/22.
74 Ät-Tövbä, 9/51.
75 Buxari, Hac, 34; Müslüm, Hac, 23.
-
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MÜXTÄLİF MÖVZULAR
Ruzi mäsäläsi
Ruzi nädir?
Ruzi här bir canlının yeyib içmäsi vä istifadä etmäsi üçün Allah täräfindän ona verilän şeydir. Bu şey halal da, haram da ola bilär. Allah-Taala qanuni yollardan istäyänlärä halal ruzi, qanunsuz yollardan istäyänlärä dä haram ruzi verir. Ancaq öz ruzisini haram yollardan istäyän insan bundan mäsuliyyät daşıyır.
"Haram ruzi deyildir" sözü sähvdir. Yoxsa haram yeyänlärä Allahın ruzi vermämäsi mänası ortaya çıxır ki, bu da doğru deyildir. Çünki Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Yer üzündä yaşayan elä bir canlı yoxdur ki, Allah onun ruzisini vermäsin."76
İnsan mäsuliyyätdän yaxasını qurtarmaq üçün, öz ruzisini halal yollardan axtarmalıdır. Çünki Allah-Taala öz qulunun haram olan ruzi ilä keçinmäsinä razı deyildir. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Ey insanlar! Yer üzündäki şeylärin tämiz vä halal olanlarını yeyin."77
Äcäl
Allah-Taala yaratdığı här bir canlı üçün müäyyän bir ömür müddäti täyin etmişdir. Bu müddätin, yäni ömrün sonuna äcäl deyilir.
Necä olursa olsun, äcäl dediyimiz hämin vaxt gälincä ölüm qaçınılmaz olur, bir an belä täxirä salına bilmäz.
Bütün canlıları yaradan vä yaşadan Allah olduğu kimi öldürän dä, yäni ölümü yaradan da Odur. Ondan başqa yaradan vä öldürän yoxdur. Necä ki, Qurani-Kärimdä dä belä buyurulmuşdur:
"Allah hansınızın ämälinä görä daha gözäl olduğunu sınamaq üçün ölümü vä häyatı yaratmışdır."78
Hansı şäkildä ölmäsindän asılı olmayaraq, ölmüş olan insan äcäliylä ölmüşdür. Çünki äcäl vahiddir. Ölümün säbäblärinin müxtälif olması äcäli däyişdirmäz.
Burada belä bir sual ağla gälä bilär. Öldürülän bir insan da öz äcäli ilä ölmüşdürsä, qatil, yäni öldürän insan niyä mäsuliyyät daşıyır? Bäli, Allah-Taala qatilin o cinayäti işläyäcäyini öz sonsuz elmi ilä bildiyi üçün öldürülän şäxsin äcälini elä täqdir etmişdir. Necä ki, Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allahın izni olmayınca heç bir käsä ölüm yoxdur. O, vaxtı müäyyän edilmiş bir yazıdır."79
Qatilin mäsuliyyäti isä Allahın qadağan etdiyi öldürmä işinä cähd göstärmäsidir. Çünki Allah-Taala haqsız yerä adam öldürmäyi qadağan etmiş vä bunun böyük bir günah olduğunu bildirmişdir.
Näticädä ölän, öldürülän vä yaxud bir qäzada häyatını itirän bir insan äcäliylä ölmüşdür.
Ömür uzanarmı?
Allahın insan üçün täyin etdiyi ömür müddäti artıb azalmaz.
Bäzi hädisi-şäriflärdä sädäqänin vä gözäl işlärin ömrü artıracağı ifadä edilmişdir. Bu artma bizim başa düşdüyümüz mänada deyildir. Allah-Taala insanların edäcäyi ibadätläri vä gözäl işläri äzäldän bilir, bunun üçün onların gözäl işlärinä görä ömürlärini artırır. Yoxsa äzäldän täqdir edilmiş olan ömür sonradan däyişdirilmäz. Buna görä dä yaxşı ämällärä görä ömrün artacağını ifadä edän hädisi-şäriflär yaxşı işläri täşviq etmäk kimi başa düşülmüşdür.
Hidayät vä dälalät
Hidayät haqq yolu tapmaq, dälalät isä haqq yoldan çıxmaq demäkdir.
Häqiqätän hidayätä çatdırma, dälalätä göndärmä işi Allaha mäxsusdur. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Allah istädiyini yoldan çıxardar, istädiyini dä doğru yola salar."80
"Allahın doğru yola saldığı käs doğru yoldadır. Allahın yoldan çıxartdığı şäxsä isä äsla doğru yolu göstärän bir rähbär tapa bilmäzsän!"81
Allahın insanı hidayätä çatdırması onun näfsindä hidayätä meyl yaratması demäkdir. Yoldan çıxartması da onda pozğunluğu yaratması demäkdir.
Ayäti-kärimälärin mänası belä olduğu üçün, Allah-Taala öz Peyğämbärinä belä buyurmuşdur:
"Ya Mähämmäd! Sän istädiyini doğru yola yönäldä bilmäzsän. Amma Allah dilädiyini doğru yola salar. Doğru yolda olacaq käsläri daha yaxşı O bilir."82
Hidayät vä dälaläti yaratmaq Peyğämbärlärin dä älindän gälmäz.
Hidayät doğru yolu göstärmäk mänasına da gälir. Belä olduğu täqdirdä, Peyğämbärä dä, Qurani-Kärimä dä mäcazi mänada Hadi (hidayätä çatdıran) deyilä bilär. Necä ki, Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Şübhäsiz ki, sän insanları düz yola yönäldirsän."83
"Şübhäsiz ki, Quran än doğru yolu göstärir."84
"Ey Räbbim! Onlar (bütlär), çox insanı haqq yoldan azdırıblar."85
Sözün häqiqi mänasında hidayäti dä, dälaläti dä Allah yaradır. Ancaq bunlar mäcazi mänada başqalarına şamil edilä bilär.
Günahların bağışlanması
Allah-Taala şirk (Allaha şärik, ortaq qoşma) vä küfrdän (dinsizlik) başqa istädiyi insanların böyük vä kiçik günahlarını bağışlayır. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Şübhä yoxdur ki, Allah özünä şärik qoşanları äfv etmäz, amma istädiyi şäxsin bundan başqa olan günahlarını bağışlayar. Allaha şärik qoşan şäxs, älbättä, böyük günah etmiş olur."86
Ayäti-kärimä açıq-aşkar şirkin äfv edilmäyäcäyini bildirir.
Ruh vä onun köçü (reenkarnasyon-yenidän dirilmä)
İnsan maddä vä ruhdan meydana gälmişdir. Qurani-Kärimdä belä buyurulmuşdur:
"Räbbin mäläklärä belä demişdi: "Män palçıqdan bir insan yaradacağam. Män onu tamamlayıb öz ruhumdan üfürän kimi ona säcdä edin!"87
İnsanı täşkil edän iki tärkib hissäsindän biri olan maddä haqqında mälumatımız olduğu halda, ruh haqqında biliyimiz çox azdır. Yäni ruhun mahiyyäti vä özü haqqında mälumatımız çox deyildir. Çünki Allah bu mövzuda insana az bilik vermişdir. Necä ki, Qurani-Kärimdä dä belä buyurulur:
"Ya Mähämmäd! Sändän ruh haqqında soruşarlar. De ki, ruh Räbbimin ämrindädir. Sizä bu barädä yalnız cüzi bir bilik verilmişdir."88
Bu ayäti-kärimä insanın ruhun mahiyyätini därk etmäsinin mümkün olmadığını, çünki bu mövzuda ona kifayät qädär bilik verilmädiyini ifadä edir.
Ruh bädändän ayrı olaraq mövcuddur vä bädänä näzärän daha ävväldir.
Ruh bädändän çıxınca häyat bitär. Bu ölümdür. Bädändän çıxan ruhun hara getdiyi dä däqiq olaraq bilinmir.
Ruh bädäni tärk etdikdän sonra, bir daha qiyamät günü dirilärkän bädänä giräcäk. Bundan ävväl ruhun dünyaya qayıdaraq başqa insanların bädänlärinä girmäsindän söhbät gedä bilmäz. Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Nähayät, müşriklärdän birinin ölümü gälib çatdığı zaman o belä deyär: "Pärvärdigara! Mäni geri (dünyaya) qaytar! Bälkä, indiyä qädär zay etdiyim ömrün müqabilindä yaxşı bir iş görüm! Xeyr, bu, onun dediyi boş, faydasız bir sözdür. Onların önündä dirilib haqq-hesab üçün Allahın hüzurunda duracaqları günä qädär maneä (öldükdän sonra ölülärin ruhlarının qiyamätä qädär qalacaqları yer) vardır."89
Bu iki ayäti-kärimä insan öldükdän sonra bir daha diriläcäyi günä qädär dünyaya qayıtmayacağını açıq-aşkar ifadä edir.
Burada batil bir inanca toxunmaq yerinä düşär. O da "Tänasüx" (ruh köçü) vä ya "Reenkarnasyondur". Tänasüx öldükdän sonra insan ruhunun täkrar dünyaya geri qayıdaraq başqa bädänlärä girmäsi demäkdir. Buna reenkarnasyon da deyilir. Beläliklä, ruh köçü kimi ifadä edilän bu hadisä İslamın inanc äsasları ilä, xüsusilä dä öldükdän sonra dirilmäyä uygun gälmir. Här nä qädär bäziläri axirät inancına xäläl gätirmämäk şärti ilä "Reenkarnasyon" ola bilär, - deyirlärsä dä ancaq bu, mümkün deyildir.
Öldükdän sonra insan ruhunun başqa bädänlärä girmäsinin mümkün olduğunu hesab edänlärin dälil olaraq göstärdikläri ayäti-kärimälärin mäzmununa burada qısaca baxmaq doğru olar. Bu ayäti-kärimälärin mänası belädir:
"Allahı necä inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O sizi diriltdi. O sizi yenä öldüräcäk, sonra yenä dä dirildäcäk vä daha sonra siz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız."90
"Onlar deyäcäklär: "Ey Räbbimiz! Sän bizi iki däfä öldürüb iki däfä diriltdin. Biz öz günahlarımızı etiraf etdik. İndi buradan çıxmağa bir yol vardırmı?"91
Bu ayälärdä iki ölüm vä iki dirilmäkdän bähs edilir.
Ayälärdä istifadä olunan "ölüm" sözü äräb dilindä "häyat" sözünün antonimi kimi işlänmişdir. Häyatda olmama halı ölümlä ifadä edilmişdir. Yäni ölümün olduğu yerdä häyat, häyatın olduğuı yerdä ölüm olmaz. Demäli, ayädäki "Siz ölü idiniz" ifadäsini "Daha dünyaya gälmämişdiniz, yaxud yox idiniz" şäklindä başa düşmäk daha doğru olar. Täfsirlärdä dä bu ifadäyä bu vä buna oxşar mänalar verilmişdir.
Dünyaya gälmämişdän ävvälki hal ölümlä ifadä edilmişdir. Yoxsa bu ifadä ävvälcä yaşayıb sonra ölmäyi näzärdä tutmur.
İkinci ayädäki iki ölümdän birincisi insanın dünyaya gälmämişdän ävvälki halıdır. İnsanın doğulması ilä birinci häyat başlayır, dünyaya gäldikdän sonrakı ölüm isä ikinci ölümdür. Axirätdä dirilmäk isä ikinci häyatdır.
Bu ayäti-kärimälär aşağıdakı fikri izah etmäk üçündür: "Siz yox idiniz, Allah-Taala sizi yaratdı. O, sizi öldüräcäk vä daha sonra yenä dirildäcäkdir." Mänası bu şäkildä olan ayälärdä "Reenkarnasyon"u yada salacaq bir ifadä yoxdur.
Öldükdän sonra dünyaya yenä qayıdılacağını qäbul etmäk İslam inanc äsaslarından biri olan Axiräti inkar etmäk demäkdir. Çünki insan dünyada yaşadığı bädän vä ya ona bänzär bir bädänlä diriläcäkdir. Necä ki, Allah çürümüş, yox olmuş sümükläri bir yerä toplayaraq, insanı ruh vä bädänlä dirildäcäk, hätta dünyadakı äl vä ayaqları onun özünün äleyhinä şahidlik edäcäkdir. Qurani-Kärimdä bir täk bädändän vä ruhdan söz edilir, insan üçün başqa bädän vä ruhlardan bähs edilmir.
Digär täräfdän Qurani-Kärimdä buyurulmuşdur:
"Heç bir günahkar başqasının günahını daşımaz."92(92)
Bu ayä suçların (günahların) şäxsiliyi vä etdiyi ämälä görä konkret bir şäxsin mäsuliyyät daşımalı olduğu prinsipini müäyyänläşdirir. Ägär bir ruh yüzlärcä bädän däyişdirmişdirsä, o zaman hämin ruh hansı bädänin elädiklärinin mäsuliyyätini daşıyacaqdır? İnanmayan bir şäxsin ruhunun inanan bir şäxsdä, qatil vä cani olan bir şäxsin ruhunun da suçsuz (günahsız) bir şäxsdä yaşadığı düşünülärsä, o zaman hämin ruh axirätdä bu bädänlärdän hansında olacaqdır?!
Görünür ki, Reenkarnasyon İslamın inanc äsasları ilä uyğun gälmäyän batil bir inanışdır.
Ölän bir insanın ruhu täkrar dünyaya qayıtmaz, axirätdä dünyada ikän olduğu cäsädä vä ya ona bänzär bir cäsädä giräräk diriläcäk vä eyni bir cismlä mükafatlandırılacaq vä ya cäzalandırılacaq.
76 Hud, 11/16.
77 Äl-Bäqärä suräsi, 2/168.
78 Äl-Mülk, 67/2.
79 Ali-İmran, 3/145.
80 Fatir, 35/8.
81 Äl-Kähf, 18/17.
82 Äl-Qäsäs, 28/56.
83 Äş-Şura, 42/52.
84 Äl-İsra, 17/99.
85 İbrahim, 14/36.
86 Äl-Nisa, 4/48.
87 Sad, 38/71-2.
88 Äl-İsra, 17/85.
89 Äl-Müminun, 23/99.
90 Äl-Bäqärä suräsi, 2/28.
91 Mümin, 40/11.
92 Äl-İsra, 17/15.
- İSLAMIN İNANC ÄSASLARI Konusuna Benzer Konular
- İnsanı İslam'dan Çıkaran Durumlar(söz-davranış-inanç) 26.05.2005
- Bir garip batıl inanç.. 07.11.2005
- BAŞARIYA GÖTÜREN YEDİ İNANÇ 31.07.2006
- inanc ve bilim celiskisi ??? 28.11.2006
- İslamın Irkçılığa Bakışı 04.12.2006
- Plastik Gıda Ambalajı 27.07.2009 13:49