1. Ana Sayfa
  2. Eğitim
  3. Sosyal Biliş ve Şemaların Kullanımı - Aöf Sosyoloji Dersleri

Sosyal Biliş ve Şemaların Kullanımı - Aöf Sosyoloji Dersleri

Son güncelleme: 09.06.2011 12:11
BiR-DOST BiR-DOST foto
  • Sosyal Biliş Şemaları - Biliş Setlerinin Kullanımı - Şemala Neye YararŞema, kimi kavram ya da uyaranlara ilişkin organize edilmiş, biçimlendirilmiş biliş setleridir. Daha basit olarak söylersek; şemalar, herhangi bir şey hakkında, geçmiş yaşantılarımıza bağlı olarak oluşturulan inanç ve beklentilerdir. Bir şemanın, ilgili sınıftaki her elemana uygulanabileceği varsayılır. Örneğin beyaz önlüklü ve boynuna stetoskop asmış bir bayanı, doktor sınıfına koyarız: Eğitim düzeyi yüksek, çeşitli hastalıklar ve onların iyileştirilmesi konusunda bilgili, reçete yazma yetkisinin olduğunu kabul ederiz (Morris, 2002). Şemalar, belli kişiler, toplumsal roller, kendimiz ve kimi objelere ilişkin tutumlar olabileceği gibi, gruplara ilişkin "kalıp yargılar" ya da toplumsal olayların algılanmasına ilişkin de olabilir.

    Şemaların DüzeniŞemaların önemli bir özelliği, bir düzene sahip olmalarıdır. Şemaların hem soyut ve genel öğeleri, hem de daha somut ve biri biriyle bağlantılı öğeleri vardır. Örneğin hepimizin kafasında bir "kokteyl parti" şeması vardır. Nedir bu şema? Kokteyller genellikle, mesai bitimine doğru ya da akşamları birilerinin evinde ya da lobi benzeri yerlerde düzenlenir. Kokteyllerde konuklar, ev sahibi ve servis elemanları bulunur; çeşitli yiyecekler ve bolca alkollü ve/veya alkolsüz içecekler bulunur. Bu içecekler ev sahibi ya da servis elemanlarınca ikram edilir. İnsanlar ayakta bir şeyler yiyip içerken birbirleriyle sohbet ederler. Kokteyllerde örneğin dansöz oynatılmaz ya da şarkıcı çıkmaz. Sözün özü, hepimizin kafasında açık-seçik, belli bir düzeni olan bir dereceye kadar soyut bir kokteyl parti resmi vardır.

    Ama diyelim ki, bir sanat galerisinin açılışında, davetlilere peynir ve şarabın ikram edildiği bir kokteyl yapılabilir ya da falanca elçilikte, diyelim ki ülkesinin kuruluş nedeniyle düzenlenen bir kokteyl parti; katılanları, sunulan yiyecek ve içecekler bakımından çok daha zengin olabilir. Ancak bu kokteyller, ayrıntıda ne kadar farklı olursa olsun, bizdeki soyut kokteyl şemasına temel elemanları aynı kalacaktır.

    Şemaların AvantajlarıŞemaların yaşantımızdaki önemi aşağıda ana başlıklarıyla açıklanmıştır (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).

    Şemalar Bilgiyi Kullanmamıza Yardımcı OlurlarŞemalar önemlidir; çünkü çok miktardaki bilgiyi hızlı ve ekonomik bir şekilde değerlendirmemize yardımcı olmaktadırlar.. Gerçekten de, bilgilerin işlenmesini değişik şekillerde ve etkili olarak yapmamızı sağlarlar. Eski bilgileri anımsamamızı, yeni bilgileri yorumlamamızı, bunlara dayanarak bir yargıya varmamızı ve hem fikir olup olmadığımızı değerlendirmemizi sağlarlar. Neyin doğru olabileceğini kestirmemize yardımcı olarak, mevcut bilgimizdeki boşlukları doldururlar. Dahası gelecekte olabileceklere ilişkin beklentilerimizi şekillendirerek hazırlıklı olmamızı sağlamaktadırlar.

    Şemalar Anımsamamıza Yardımcı OlurlarHafızamız, geçmişteki olayların ya da kişilerin şemaları varsa, aklımız daha iyi çalışır. Çünkü sahip olunan şema, beraberinde pek çok ayrıntıyı da getirmektedir. Bir araştırmada (Cohen, 1981; anan: Taylor, Peplau ve Sears, 2000), araştırmaya katılanlara bir karı-kocayı evlerinde görüntüleyen bir video izlettirilir. İzleyenlerin yarısına, kadının bir kütüphaneci, diğer yarısına ise garson olduğu söylenmiştir. Çünkü kadının kimi özellikleri (gözlük takması, salata yemesi, şarap içmesi ve piyano çalması) kütüphaneci şemasına uyuyordu. Öteki özellikleri ise (odada bir bowling topunun olması, bir kitaplığın olmaması, çikolatalı doğum günü pastası yemesi) ise garson şemasına uyuyordu. Daha sonra araştırmaya katılanlardan, izledikleri videonun ayrıntılarını anımsamaları istendi. Kütüphaneci ve garson şemalarıyla tutarlı yukarıdaki ayrıntıların daha iyi anımsandığı görüldü.

    Şemayla tutarlı şeyler, şemayla ilgisi olmayan şeylerden daha iyi anımsanmaktadır. Bunun nedeni, şemayla ilişkisi kurulamayan materyali öğrenmenin zorluğu olabilir.

    Ancak belirtmek gerekir ki, şemayla tutarsız-uyumsuz olan şeylere her zaman daha az anımsanır diye bir şey yoktur. Kimi zaman şemayla çelişen bir bilgi, şemayla tutarlı bir bilgiden daha iyi anımsanır.


    Mesleğinizin sizdeki şeması ile uyuşmayan davranış ya da tutumlar sergilediği için unutamadığınız bir arkadaşınız oldu mu? Onda unutmadığınız o tutum ya da davranış neydi?

    Şemalar Bilgi İşlemeyi HızlandırırlarBelli insanlar ya da durumlarla ilgili bir şemaya sahip olduğumuzda ve o şemaların kullanılması gerektiğinde, biz daha çok şeyi, daha sağlıklı görebiliriz. Çok sayıda tekvando maçı izleyen birisi, maç izlerken; örneğin bu spor hakkında daha az bilgi sahibi olanlardan daha çok şey görecektir.

    Ancak şemalar her zaman bilginin işlenişini hızlandırmaz. Kimi durumlarda iyi kurulmuş bir şemaya sahip olmak, işlenmesi gereken oldukça karmaşık bir bilgi yığını ile karşılaşıldığında işleri yavaşlatır. Bunu gerekçesi "Bekara karı boşamak kolay" ya da "Cahil cesur olur" deyişlerinden çıkarılabilir.

    Şemalar Otomatik Yargıda Bulunmaya Yardım EderlerŞematik sürecin önemli bir başka özeliği, bazı şemaya dayalı kararların, bizim bilinçli herhangi bir çabamız olmaksızın ortaya çıkmasıdır. Diyelim ki yeni tanıştığınız bir kimse sizde dost insan izlenimi bıraktıysa; size o kişiye "dost insan" şemanızdaki kibar, efendi, yardımsever, sıcak, güvenilir gibi özellikleri de atfedersiniz ve bunu yaptığınızın farkında bile olmazsınız. Edinilen bilgi, belli bir şemayı kuşkuya yer bırakmayacak şekilde işaret ettiğinde ya da şemanın içerdiği kişi ya da yaşam alanına ilişkin güçlü duygusal yakınlığınız olduğunda, bu otomatik yakıştırmalar daha çok ortaya çıkar. Örneğin kendilerini çok iyi tanımadığım halde yaşı cinsiyeti ne olursa olsun, Azerbaycanlılara ve onlarla ilgili her konuya karşı özel bir ilgi, sevgi, yakınlık duyarım. Çünkü ailem oradan gelmedir ve oranın insanlarına, oranın topraklarına ait öykülerle büyüdüm ben.

    Şemalar Bilgideki Boşlukları DoldururBir konuda sahip olduğumuz bilgide boşluklar varsa, şema bu boşlukları doldurmada bize yardımcı olur. Örneğin dağda eşkıya peşinde koşan jandarmalarla ilgili bir sohbet sırasında, onların ne giydiğini bilmiyorsak, onları belli bir üniforma içinde tahayyül ederiz. Hemşirelerin şefkatli ve yardımsever; kralların, soğuk ve kibirli olacaklarını düşünürüz. Şemamızda olmayan bilgilere, şemayla tutarlı ayrıntılar eklenerek tamamlanır.

    Şemalar Yorumlamaya Yardımcı OlurlarŞemalar, belli bir alandaki bilginin, bu alanla ilgili başka bilgilerle nasıl ilgili olduğunu söyler ve belirsiz durumları yorumlamada yardımcı olurlar. Örneğin bir çocuk doktoru, bir çocuğun kabakulak olduğunu teşhis ettiğinde; bu teşhis, onun kabakulakla ilgili her türlü kararı güvenle vermesini de sağlar; Bu hastalığa nasıl yakalanmış olabilir, hangi belirtiler ortaya çıkacak, hastalığın seyri ne olacak, hangi tedavi yapılacak vb. Ama kabakulakla ilgili şeması olmayan birisinde yukarıda saydıklarımızın hiçbirisi olanaklı değildir. Duymuşsunuzdur bazı hastalıklara teşhis konulamıyor; çünkü doktorların o hastalıkla ilgili belirtileri ilişkilendireceği bir şeması yoktur. Şöyle de denilebilir: O hastalığın belirtileri, doktorun kafasındaki hiçbir hastalık şemasına uymamaktadır. Bir şemanın yorumlamaya yardımcı olabilmesi için gelişkin-sağlam olması gerekir.

    Şemalar Beklentiler OluştururŞemalar, ne olacaktır beklentisini de içerir. Bu beklentiler, belli bir durumu ne kadar iyi ya da kötü bulduğumuz kararını da verdirtir. Yaşantı beklentilerle uyuştuğunda sonuç mutluluk verici olabiliyorken, beklentilerin ihlali, sıkça mutsuzluk verici olarak yaşanır. Hepimiz mesleğimizin eğitimini alırken; doğal olarak iyi bir yaşam sürdürmenin beklentisi içerisinde oluruz. Ama iş yaşamında o beklentileri bulamadığımızda hayal kırıklığı yaşarız. Pek çok insan için durum bu değil mi! Tarih bilginizi yoklarsanız, beklentilere bağlı yoksunlukların, toplumdaki kargaşa ve isyanların önemli nedenlerinden birisi olduğunu göreceksiniz. Yine düşünecek olursak; her başa geçen hükümetten kendimizle, mesleğimizle, ülkemizle ilgili çeşitli beklentiler içine gireriz. Olmadığında sinirlenir, hatta çok sert tepkiler de gösteririz. Öyle ki, bazen beklentilerimizde hayal kırıklığına uğrattığı için hükümetteki bir partiyi seçimde sıfıra indirir, sıfırdakini de hükümet yaparız oylarımızla.

    Şemalar Duyuşlar İçerirDuyuş, şemanın içeriğine ilişkin sahip olduğumuz duygulardır. Örneğin hemen hepimiz politikacılarla ilgili oldukça iyi, açık-seçik bir şemaya sahibiz. Bu şemada politikacının ne yaptığı, ne tür insanların politikacı olduğu, ya da politikacı olmak için ne yapmak gerektiğinin yanı sıra, politikacı şemamız bizim politikacı kavramına ilişkin kimi duygularımızı da içerir. Yani, kimimiz politikacılara ilişkin olumlu duygular besler; onları toplum yararına yasa yapıcılar olarak görürken; bazılarımız sinsi, bencil, makam düşkünleri olarak duyumsarız.

    Edindiğimiz bilgiler, yaşadıklarımız, görüp duyduklarımız belli bir şemayla uyumlu olduğunda, o şemaya ilişkin duyuşumuz pekişmektedir. Üzücü bir örnek ama Türk siyasileriyle ilgili olarak son yılarda olup da bilebildiklerimiz, onlarla ilgili olumsuz yargılarımızı pekiştirmiştir. Birisi ortak bir tanıdığınız hakkında; diyelim ki kötü şeyler anlattığında, sizin de o kişiyle ilgili olumsuz düşünceleriniz varsa "Onu bana anlatma, ben onun ne mal olduğunu iyi bilirim" dediğimiz durumdur anlatmak istediğimiz.

    Arkadaş, meslektaş ya da sevgili olduğumuz ya da olabileceğimiz insanlar; bizim için çok değerli oldukları için, yaşamımıza girdikleri andan başlayarak onları şemalarımızın eleğinde eleriz. Başlangıçta genel şemamızı esas alarak hızlıca bir izlenim sahibi oluruz. Zamanla bu yakınlarımıza ilişkin zihin dosyalarımıza yeni bilgiler ekleriz. Araştırmalar, bir kişi hakkında edinilen ilk izlenimlerin, sonradan eklenen bilgilerin değerlendirilmesinde de baz alındığını göstermektedir. Sevdiğiniz bir kimsede göreceğiniz bir kusuru, hemen "olur böyle şey" ya da o davranış için sevdiğinizi haklı çıkarak gerekçeler bulur ve kolayca bağışlarsınız. Bunun tersi de doğrudur. Birisi için olumsuz düşünüyorsanız, ağzıyla kuş tutsa bu düşüncenizi değiştiremez (Morris, 2002). Bu duruma "öncelik etkisi" denilmektedir. Öncelik etkisi, "algı" ile ilgili ünitede daha ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

    Öncelik etkisi için insanlar düşünen "bilişsel cimriler" olarak nitelenmektedir. Bunun anlamı, bir kişiyle ilgili olarak öğrendiğimiz yeni ayrıntıları inceleyip değerlendirme yerine; zihinsel çabalarımızda pintice davranır, onunla ilgili ilk izlenimimize -önyargılarımızla edinilmiş bir izlenim olsa bile- güvenir, yeni bilgiyi göz ardı ederiz.

    Bir kişiye ya da bir duruma ilişkin şemamızın bizde uyandırdığı duygular, kimi koşullarda değişebilir. İnsanlar, ilk izlenimlerinin hatalı olabileceği konusunda uyarıldıklarında, öncelik etkisi zayıflamakta hatta etkisizleşebilmektedir. Diyelim ki can-ciğer bir arkadaşınız, bir gün size öyle bir davranışta bulundu ki, ona ilişkin duygularınız alt üst oldu; ne yapacağınızı nasıl düşüneceğinizi bilemez duruma düştünüz. Onu çok iyi tanıyorsunuz, onunla ilişkinizde kendinizi iyi biliyorsunuz; ama o davranışına bir açıklama getirmekte zorlanıyor, ne yapacağınızı bilemiyorsunuz. Bir kez daha vurgulamakta yarar var, ilk izlenim kalıcı olan izlenimdir ve doğru olmadığı zaman bile davranışımızı etkilemektedir.

    Şematik sürecin yukarıda açıklanan avantajlarına karşın, kimi dezavantajları da var. Şemaların yaşamımıza getirdiği kolaylıklardan söz ederken kimilerine değindiğimiz dezavantajların pek çoğu kesin olarak kusur ve önyargılardır. Şemalarımızın içeriğine uygun düşen bilgileri doğru olarak kabul etmek; bilgilerimizdeki noksanlıkları şemamızda olmayan, ama şemayla uyumlu gözüken bilgilerle tamamlamak; çok uygun olmasa da şemamızın karar ve davranışlarımızda esas olması, bütünüyle şemaların sorumluluklarıdır. Aşırı basitleştirmeyle kolayca yanlışa düşebiliriz. Şematik bilgi işlemin; hız, etkililik ve olayları kavranabilir ve kestirilebilir kılması gibi üstünlükleri vardır. Ancak insanı yanlış yoruma götürmesi, doğru olmayan beklentiye sokması, tepkilerde esneklik tanımaması gibi dezavantajları da var.


    alıntı
#09.06.2011 12:11 0 0 0