1. Ana Sayfa
  2. Eğitim
  3. Laz Dili ve Alfabesi

Laz Dili ve Alfabesi

Son güncelleme: 03.03.2009 02:09
ozgurluk_5643 ozgurluk_5643 foto
  • Lazlar ve Lazca üzerine bilimsel çalışmaların henüz çok yeni olduğunu belirtmek yanlış olmayacaktır. Son yılları saymazsak bir iki yabancı araştırmacı dışında Lazca hakkında kapsamlı olarak bilinen bir çalışma ne yazık ki yoktur. Son yıllarda yapılan çalışmalar önemli bir aşama olsa da dilbilimcileri yazım dili için henüz yeterli seviyeye varılamadığını söylemektedirler.

    Lazepe do Lazuri şeni akademuri oçalişupeşi ancaxi moç'k' moç'k'a ren ya da ptkvatna m3udi varen. Ar xut-aşi 3'ana var pşinat na, a-jur galeni akademisyenepeşen met'a Lazuri şeni mitik na vu mutu varen. Ar vit 3'ana k'o oraz na ixenupete k'ayi gza eyç'opinu ala nenaçkinalepek nç'araşi nena şeni enç'ina gza var eyç'opinu ya zop'onan.

    Lazca, Kafkas dilleri grubunda Güneybatı Kafkas dil ailesi içinde yer almaktadır. Gürcüce, Svanca ve Megrelce Güneybatı Kafkasya dil ailesinin diğer üyeleri olarak tanımlanmaktadır. Bu üç dil içinde Lazca en çok Megrelceye yakındır. Megrelceyi Lazların Gürcistandaki akrabaları Megreller konuşmaktadır. Dilbilimcileri Lazca ve Megrelce için antik Kolheti dili olan Zancanın zaman içinde ayrılıp iki dil haline geldiklerini söyler. Antik Kolheti Kültürünün günümüzdeki mirasçı ve temsilcileri de Lazlar ve Megreller kabul edilmektedir.

    Lazuri, K'afk'asuri nenapeşi gurup'p'as cenubiş k'ele ren. Korturi, Svanuri do Megrulu nena ham gurup'p'aşi majurani nenape ren. Ham sum nenaşi doloxe Lazuri nena enni dido Megruli k'ala ok'ungams. Megruli nena Korturaz naren Lazepeşi Cuma Megrelepek ip'aramitaman. Nenaçkinalepek Lazuri do Megruli şeni, antik'i oraşi K'olxeturi nena Zanurişen ok'o3'k'eri nenape ren ya zop'onan. Antik'i K'olxeturi kulturaşi ham ndğaneri ok'olturape Lazepe do Megrelepe ren ya do içkinen.

    Lazcanın yakın bir zamana kadar hiç yazılamamış olmasından dolayı standart bir yazım dilinin oluşturulamadığını belirttik. Bugüne kadar yapılan araştırmalarda Laz Alfabesini oluşturma çalışmalarının 1920'li yıllarda başladığı görülmektedir. 1929 yılında eski Sovyetler Birliği Sohomi'de yayınlanan "Mç'ita Murun3xi (Kırmızı Yıldız)" adlı dergide ilk defa Latin harflerine dayalı bir Laz Alfabesi kullanıldığı bilinmektedir. Derginin sorumlusu olarak İskender 3'it'aşi adı geçmektedir.

    Lazuri ham orape şakiz çkar na-var iç'aru şeni, standardi ar Lazuri nç'ara var moyi3'opxinu. Ham ndğalepe şakiz na-ixenu oçxink'upek Lazuri Albonişi geç'k'apa 1920'pez na-ivu doren o3'irams. 1929 3'anaz SSCB Soxumiz na gamaxtu "Mç'ita Murun3xi" coxoni svaruliz ipti Latinuri boncapeşen xeneri ar Lazeburi Alboni na-ixmarinu komiçkinan.

    1935 yılında eski Sovyetler Birliği Sohumi'de ilkokula başlayan çocuklar için ALBONİ adında Lazca alfabe kitabı yayınlanır. Bu yayında yine İskender 3'it'aşi imzası vardır. (34 harfli bu Laz alfabesinin 1994 yılında Türkiye'de tıpkıbasımı yapılmıştır) ALBONİ'de İskender 3'it'aşi'den Lazların büyük şairi ve bilim insanı olarak söz edilmektedir. Kitabın arka kapağındaki notta İskender 3'it'aşi'nin 1938 yılında Stalin'in direktifiyle katledildiği söylenmektedir.

    Daha sonra Türkiye'deki çalışmalarla geliştirilen alfabeleri izlemekteyiz. Türkiye'de Lazca üzerine geniş araştırmalarıyla bilinen Fransız dilbilimci Georges Dumézil'in 36 harfli transkripsiyonu (çevriyazı) vardır. Dumézil geniş araştırmalarını bu 36 harflik çevriyazıyla yayınlamıştır. 1937 yılında yayınladığı "Contes Lazes" isimli yayınında İstanbul'da tanıdığı Arhavi'li Niyazi Ban isimli şahısla çalıştığından söz etmektedir. 1967 yılında yayınlanan "Documents Anatoliens" adlı çalışmasını yine Arhavi Şenköy'lü bir gençle yaptığını söylemektedir.

    Çkva hemu şkule Turkiyaz na ixenu oçalişupete mo3'opxeri albonipe mulun. Turkiyaz Lazuri nena şeni navu gok'itxupe do oçalişupete na-içkinu Fransuri akademisyeni Georges Dumézilişi 36 bonconi transkripsiyoni ren. Dumézilik navu oçxink'alepe 36 bonconi transkripsiyonite gamiğu. 1937 3'anaz na-gamiğu "Contes Lazes" coxoni svara, Mp'oliz t'uşa na içinu Arkaburi Niyazi Bani k'ala na-vu zop'ons. 1967 3'anaz na-gamaxtu "Ducumantes Anatolia" coxoni svarati Arkaburi K'ut'unitari ar morderi bere k'ala na-vur zop'ons.

    1984 yılında Arhavi'li bir edebiyat öğretmeni olan Fahri Kahraman ve Alman dilbilimci Wolfgang Feuerstein, Dumézil'in transkripsiyon sistemini geliştirerek Latin harflerine dayalı 35 harfli bir Laz Alfabesi hazırlamışlardır. Lazoğlu alfabesi olarak bilinen bu alfabe aslında Lazoğlu / Feuerstein ortak çalışmasıdır ve Türkiye'de ilk defa 1993 kasım ayında yayınlanan Lazların Türkiye'deki ilk yayın organı OGNİ dergisinde kullanılmıştır. Türkiye'deki Lazların ve Laz yazar çizerlerin büyük oranda benimsediği bu alfabe 1993 yılından bu yana kullanılmaktadır.

    1984 3'anaz Arkaburi ar nç'aralobaşi muellimi na-t'u Fexri Mtanebiva do Alamani nenaçkinale Wolfgang Feuersteinik, Dumézilişi transkripsiyoni mo3'opxez do Latinuri boncapeşi 35 bonconi ar alboni do-xazires. Lazoğlişi Alboni yado na-içkinen ham albonişi asti Lazoğli do Feuerteinişi xeneri ren do Turkiyaz ipti 1993 3'anaşi stveliş tutaz na-gamaxtu Lazepeşi ipti nena Ogniz ixmarinu. Turkiyaz naren Lazepek do Lazepeşi mamç'are do mak'itxalepek 1993 3'anaşen doni ham alboni ixmarnan.

    Son olarak 1970 yılından beri Türkiye'de konuşulan diller üzerine araştırmalar yapıp çalışan Japon dilbilimci, Turkolog ve Lazolog Gôichi Kojima Lazca diyalektlerde bulunan fonemlere göre 38 harfli bir alfabe ile bu işi önemli ölçüde noktalamıştır. Önemli ölçüde diyorum. Çünkü bazı Laz yazar çizerler kendi alfabemizi kendimiz yapalım yanılgısına düşerek dilbilimine uygun olmayan anlamsız alfabeler üretmişlerdir.

    Soğunişi ti, 1970 3'anaşen doni Turkiyaz na ip'aramitinen nenape şeni oçxink'upe vu do na-içalişu Japoni nenaçkinale, k'omp'ozitori Turkoloği do Lazoloği Gôichi Kojimak Lazuri diyalektepez na-ren fonemepeşi 38 bonconi ar albonite ham dulya noçodinu.

    Gôichi Kojima Lazca diyaletlerdeki fonemlere göre 38 harfli bir Laz Alfabesi geliştirmiştir. 35 foneme göre tek, üç foneme göre de birleşik iki harfli olarak geliştirilen alfabe aşağıda verilmiştir.

    Gôichi Kojimak Lazuri diyalektepez na-ren fonemepeşen 38 bonconi ar alboni mo3'opxu. 35 fonemi şeni tito, sum fonemi şeni ti ok'om3xveri jur bonconi na-mo3'opxu alboni 3'alendo meyonaz ren.

    A a, B b, C c, Ç ç, Ç' ç', D d, E e, F f, G g, Gy gy, Ğ ğ, H h, İ i, J j, K k, Ky ky, K' k', K'y k'y, L l, M m, N n, O o, P p, P' p', R r, S s, Ş ş, T t, T' t', U u, V v, X x, X' x', Y y, Z z, Z* z*, 3, 3'

    Alfabede bulunan 38 harfin 33'ü konson (ünsüz), beşi vuayel (ünlü) harflerdir. Lazcada bulunan Ç', Gy, Ky, K', K'y, P', T', X, X', Z*, 3 ve 3' fonemleri Türkçede bulunmamaktadır. Buna karşılık Türkçe'de bulunan I, Ö ve Ü fonemleri Lazcada bulunmamaktadır. Lazcada bulunan X' x' konsonu (ünsüzü) sadece Hopa ve Çxala diyalektlerinde kullanılmaktadır.

    Alboniz naren 38 boncaşi 33'i k'onsoni (uneneli), xuti vuayeli (nenoni) boncape ren. Lazuriz na-ren ç', gy, ky, k', k'y, p', t', x, z', 3 do 3' fonemepe Turkuliz varen. Turkuliz ti na-ren I, Ö, do Ü fonemepe Lazuriz varen. Lazuriz na-ren X' fonemi Xopa do Çxalaşi diyalektepez ixmarinen.
#03.03.2009 02:09 0 0 0