1. Ana Sayfa
  2. Azərbaycan
  3. Diqqət Əksikliyi Pozuqluğu

Diqqət Əksikliyi Pozuqluğu

Son güncelleme: 05.10.2011 09:36
Nerissa-Su Nerissa-Su foto
  • Körpələrdə zəka geriliyi əlamətləri - Diqqət əskikliyi - Diqqət Əksikliyi ölçütleri - Dürtüsellik nədir - hiperaktividə və zəka - Yetkinlərdə hiperaktividə əlamətləri
    Diqqət Əksikliyi Pozuqluğu
    Dr. Serdar Alparslan
    Psk. YASEMİN OZAN Kalkavan
    Hiperaktividə və diqqət əskikliyi nədir? Necə təyin olunur?
    Diqqət əskikliyi pozuqluğu (DEB) diqqətin tez dağılması, həddindən artıq hərəkətlilik və dürtüsel davranışlar ilə seyr edən, ictimai həyatı, ictimai ünsiyyəti təsir edən, əksəriyyətlə ailə içi əlaqələrdə və məktəb təhsilində problemlər yaradan bir faktdır. Hiperaktiv uşaqlar davamlı hərəkət halındadır. Yerlərində dayana bilməz, davamlı kımıldanır, kıpırdanırlar. Davamlı vurnuxur, tullanarlar. Diqqətsiz, səbirsiz, dağınıq və atılgandırlar. Dürtüsellik uşağın naməlum vəziyyətlə qarşılaşanda ya da diqqətli davranması lazım olduğunda reaksiya və cavablarını idarə etməkdə çətinlik çəkməsi mənasını verər. Dürtüsel uşaqlar sıxlıqla düşünmədən hərəkət edər, bir etkinlikten digərinə asanca keçərlər. Uygunsuz zamanlarda, əlverişsiz davranışları sərgilərlər. Ani hərəkət və duyğuları idarə edə bilməmə, Düşüncəsizcə hərəkət etmə, özünü idarə edə bilməmə şəklində özünü göstərən dürtüsel (impülsif) əsassız davranışlar səbəbiylə sosial baxımdan uyğunlaşmazlıq göstərdiklərindən sıxlıqla yaşıtlarıyla və ətrafıyla problemləri olur. Bu uşaqlar kiçik yaşdan etibarən belə davranarlar ancaq məktəb çağında dərdləri artır.

    Tam olaraq başlıklara ayırmaq lazım olsa nələr deyilə bilər?
    "Çocuğum hiperaktiv ola bilər mi? "Bəlkə bu sual sizin də ağılınızdan keçmişdir. Cəmiyyətdəki ən məşhur səhvlərdən biri çox hərəkətli olduğu müşahidə edilən bir çox uşağa hiperaktiv damğasının vurulmasının. Unudulmamalıdır ki hiperaktividə bir narahatlıqdır və bəzən təhsil, kimi zaman isə dərman ilə müalicə tələb edən bir vəziyyətdir.




    Digər uşaqlardan fərqləri nələrdir?
    Digər uşaqların ancaq heyecanlanabildikleri bir vəziyyət qarşısında bu uşaqlar həddindən artıq dərəcədə həyəcanlı olarlar. Onlar izah edilənləri dinləmək və təlimlənlər görmək üçün açıqlamaları və ya sıralarını gözləyə. Olub bitənlər üzərində nadir olaraq kafi bir müddət durur baxar və dinlərlər. Özlərini və digərlərini təhlükəyə atma bahasına da olsa heç bir məqsədləri olmadığı halda qaçdırarlar. Məsələn oyun oynayarkən bloklarla bir bina edərlər, pozarlar, bir oyundan başqa oyuna keçərlər, ikidə bir oyuncaq dəyişdirərlər və ya meyvə suyunu tələsikdən yerə tökərək stəkana qoyarlar. Bəzən digər uşaqlara qarşı gözlənilməz təcavüzkar hərəkətlər görülə bilər. Hirs keşikləri tez müşahidə edilər.

    Ən narahat olduqları davranışlar nələrdir?
    Həddindən artıq hərəkətli uşaqlar, sərbəst ətrafda dolaştırılmamalarına dözüm edə bilməzlər. Oturmaları deyildiyində bədənlərini əyib bükərlər, sağa-sola dönərlər, yerlərində düzcə oturmayıb qıvrılıb dayanarlar. Bir işin başında uzun müddət qalmazlar. Bu sinifdə sırada oturmalarını və ya ev tapşırıqlarını etmələrini mane olar. Müəllimlərindən tez-tez xəbərdarlıq edərlər. Çöldən gələn xəbərdarlıqçılar, məsələn əhəmiyyətsiz səslər, səs-küy onları daha çox təsir edə bilər, hərəkətləndirər və ya dağınıq edər. Vizual və çoxu dəfə duyğusal qəbul etmə pozuqluqları digər uşaqlara görə daha tez-tez olur. Narahatlıq və davamlı hərəkətlilik sıxdır ancaq hər vaxt görülməz.

    Qız və uşaqlarda bu problemin inkişafı fərqlilik göstərər mi?
    Xüsusilə qız uşaqlarında hiperaktiflik olmadan da diqqət əskikliyi pozuqluğu ola bilər. Bu vəziyyətdə diaqnozu qoymaq çətindir. Çünki bu hadisələr səssiz, içinə qapalı bir qız görünüşündə bir müddət gizli qala bilər. Diqqət toparlamada çəkdikləri çətinlik, diqqətlərinin tez dağılması zamanla gözə dəyər. Çox qısa konsentrasiya müddəti məktəbdə problemlər yaradır. Bu səbəblə beynəlxalq sınıflandırmada hiperaktividə ilə birlikdə olan (İngilis ADHD = attention deficit disorder and hyperactivity) pozuqluq xaricində bunun hiperaktividə olmayan növündən də bəhs edilməkdədir (ADD = attention deficit disorder). Kişilərdə daha sıx müşahidə edilir (qız / kişi nisbəti 4 / 1 dir).

    Ölkələrə görə görülmə sıxlığı nədir?
    Türkiyədəki görülmə sıxlığı Şimal Amerika və İngiltərə üçün bildirilən% 5-7 aralığındadır. Ancaq buna baxmayaraq Almaniyada müalicə görən Türkiyə mənşəli uşaqların Alman uşaqlara görə daha nadir olaraq müalicə gördükləri bilinməkdədir. Buna qarşı immiqrant uşaqların daha tez-tez olaraq xüsusi təhsil verən Sonderschule'a göndərildiyi bilinir. Diqqət əskikliyi olan uşaqlar böyüdükcə tapıntılarda bir düzəlmə ola bilər. Bununla birlikdə yetkinlik çağında sıxlıqla məktəb problemləri davam edir.

    Xəstəliyin teşhisindeki problemlər nələrdir?

    Bu uşaqlardakı problem müəyyən edilərkən ən çox yaşanan çətinlik, xəstəliyin seyrindən (diqqət əskikliyi olanlarda) görə səhv mənalar olmasıdır. Məsələn, bu uşaqlarda dalmaları olur. Uşaq çox səssiz, sakit görünür, çox çox hərəkət etmir səbəbindən tənbəl sanılır. Onlar həkimə aparıldığında, 'Bu uşaqda hiperaktividə var' deyilsə də inanılmıyor təbii olaraq. Çünki heç hərəkətli deyildirlər amma sıx şəkildə diqqət əskikliyi yaşayırlar.

    Hiperaktivitenin mənşəyi nədir?
    Bu problemin bioloji mənşəyi çox daha çoxdur. Amma beyin aktivasyonunu tam olaraq nəyin idarə etdiyi bilinmir. Yalnız diqqət hissəsinin daha az çalışdığı və dopamin fazlalaşması olduqda diqqət əskikliyi və hiperaktivitenin artdığı görülür. Digər hissədə olanlar isə bunlar; kombinə olanlar, (həm diqqət əskikliyi, həm hiperaktividə yaşayanlar) var. DEHB təməl olaraq diqqət əskikliyi, həddindən artıq hərəkətlilik (hiperaktividə) və dürtüsellik kimi üç əsas davranış formasıyla birlikdə xatırlanır. Bu davranış formaları, adamda bir yerdə görülə bildiyi kimi, ayrı-ayrı da görülə bilir. Məsələn, bir uşaqda həddindən artıq hərəkətlilik və dürtüsellik əlamətləri varkən, digərində yalnız diqqət əskikliyi ola bilir. Ancaq yenə də bir kimsədə DEHB'den söz edə bilmək üçün bu əlamətlərin var olması kafi deyil. Bunlar adamda yeddi yaşından əvvəl görülməyə başlanmış olmalı, ən az altı aydır davam etməlidir. Həm məktəb, həm ev ya da iş yeri kimi birdən çox mühitdə özünü göstərməlidir.

    Nə kimi tipik davranışlardan söz edilə bilər?
    Diqqət əskikliyi olan adam, diqqətini bir şey üzərində yoğunlaştırmakta çətinlik çəkər. Bir iş edərkən bir neçə dəqiqə içində sıxılar. Dağınıq və unutkandır. Bu uşaqlarda diqqət müddəti və sıxlığı, yaşına görə aşağıdır. Ancaq bunlar, xoşlarına gedən bir şey üzərində diqqətlərini asanca yığa bilərik. Məsələn, dərsi dinlərkən bir cür diqqətini toplayamayan bir uşaq, sevdiyi bir kompüter oyununu heç sıxılmadan saatlarla oynaya bilər. Əslində, darıxdırıcı bir işlə məşğul olarkən diqqətimizi toplamaqda çətinlik məcbur edilmə və işi yarım buraxma istəyi zaman-zaman hər kəsdə görülə bilər. Ancaq, davranış idarəsində kifayət qədər inkişaf etmiş kəslər, bu istəyin qarşısını geçebilirlerken, DEHB problemi olanlar bunu edə bilməzlər.

    Hiperaktiv uşaqları ən təəccüblü olaraq hansı xüsusiyyətlərindən tanıyırıq?
    Hiperaktividə problemi olanlar, davamlı hərəkət edirmiş kimi görünərlər. Bunların hərəkətliliyi, yaşlarına və inkişaf səviyyəsinə uyğun deyil. Yerlərində uzun müddət oturamazlar. Olduqları otaq ya da sinif içərisində davamlı gəzərlər. Oturmaq məcburiyyətində kaldıklarındaysa, əllərini, ayaqlarını oynatırlar. Ətraflarındakı hər şeyə toxunmaq istəyir, səslər çıxarıb səs-küy edərlər. Ümumiyyətlə çox danışar və mövzudan mövzuya atlarlar.
    Hiperaktiv gənclər ya da yetişkinlerse, özlərini davamlı narahat hiss edərlər. Oturduqları yerdə kıpırdanırlar. Hər şeyə maraq salıb bir dəfə sınamaq istəyərlər ancaq, ümumiyyətlə tamamlamadan bir başqa şeyə keçərlər.

    Dürtüsellik nədir?
    Dürtüsellik də adamın hərəkətlərinə nəzarət etmədə yaşadığı problemlərdən biridir. Buna düşünmədən hərəkət etmə də deyilə bilər. Kişi anlıq reaksiyalarını maneə törədə bilməz, ya da bir şey etmədən əvvəl uyğun olub olmadığını düşünməkdə çətinlik çəkər. İstədiyi bir şeyin reallaşmasını ya da oyunda sıranın özünə gəlməsini gözləyə bilməz. Digər uşaqların əllərindəki oyuncaqları almaq üçün tutturabilir. Çox danışar, başqalarının sözünü kəsər və hər mövzuda çox tələsikçi davranar.

    Hər diqqətsiz uşağa DEHB diaqnozu qoyula bilərmi?
    Bu davranışlar kimi zaman birçoğumuzda görülə bilər; xüsusilə də uşaqlarda görülər. Bu vəziyyətdə hər diqqətsiz, tələsikçi ya da həddindən artıq hərəkətli uşağın bir narahatlığı olduğunu söyləmək doğru olmaz. Mütəxəssislər, DEHB diaqnozu qoya bilmək üçün bəzi ölçütler faydalanırlar. Bunun üçün ən tez başvurulanlar, Amerikan Psixiatriya Birliyinin yayımladığı ölçütlerdir. Bu ölçütler də, yenə bu üç qrupa görə fərqlilik göstərir. Bir mütəxəssisin, bir adamda diqqət əskikliyi olduğunu düşünməsi üçün, bu əlamətlərdən ən az altısının, yenə ən az altı aydır və birdən çox mühitdə görülməsi lazımdır. Ayrıca bu ifadə edilərin yeddi yaşından əvvəl özünü göstərməsi lazımdır. Bənzər şəkildə, hiperaktividə və dürtüsellik üçün müəyyən olunan əlamətlərin də yenə ən az altısının, yeddi yaşından əvvəl ortaya çıxması, altı aydır və birdən çox mühitdə görülməsiylə adamda hiperaktividə problemi olduğu düşünülər.

    Bu əlamətlər gətirib çıxaran digər səbəblər nələr ola bilər?
    Əslində bir çox faktor bu davranışlara yol aça bilər. Uşağın ailəsindən birini itirməsi, fiziki və ya psixoloji zorakılığa məruz qalması, ailəsindən birinin əsassız davranışları, spirt ya da maddə asılısı olması kimi faktorların uşaqda yaradacağı romantik təsirin nəticəsində həddindən artıq hərəkətlilik, diqqət əskikliyi və ya dürtüsellik görülə bilər. Sağlamlığı ya da təhlükəsizliyi təhdid altında olan bir uşağın bir riyaziyyat sualına konsentrə ola bilməsi həqiqətən də güc ola bilər! Məktəbdə də bəzi problemlər, uşağın bu cür davranışlar tapılmasına səbəb ola bilər.

    İlk nə vaxt diaqnoz edilir?
    Körpəlik dövründə də aydın ola bilir. Hiperaktiv olacaq körpələr ümumiyyətlə həddindən artıq narahat, ağlayan, yemək istəməyən, davamlı narahatlıq göstərən körpələrdir. Bunlar irəlidə hiperaktiv ola bilir amma hər körpədə belə olmur. Hiperaktividə olacaq deyə qəti bir şey yox amma düşünülə.

    Diqqət əskikliyi və hiperaktividə avaralıq vardırmı?
    Bu bir xəstəlik, bir pozuqluqdur. Hər yaramaz uşaq qətiliklə hiperaktiv deyil. Birincisi, uşaq həddindən artıq hərəkətlidir. Koltuk təpələrinə çıxar, davamlı boşaltamadığı bir enerjinin var olduğunu hiss etdirər. İkincisi, dürtüsellik vardır və etdiyi hərəkətlərin nəticəsində təxmin edilə bilməz. Məsələn orada bir isti çaydan vardır və uşaq ona bir anda yapışar. Şüşədən sallanar və nəticələrini düşünmədən davranar. Məktəbdə, sinifdə davamlı kıpır kıpır. Dolaşır, insanların diqqətini paylayar, dərsə diqqətini verə bilməz. Bir şey anlatırlarken başqa şeylərə yönlenir, diqqəti inanılmaz dərəcədə dağınıqdır. Çörək, su al deyərsiniz, gələr, amma gedərkən nə alacağını unudur. Bu tip uşaqların, bu problemi yaşayıb yaşamadıqlarını anlamaq üçün bir həkimə aparılması lazımdır mütləq. Hiperaktiviteyi digər xəstəliklərdən ayırmaq lazım. Uşaq çox hərəkətli olaraq müayinəyə gətirildiyində, əvvəlcə hipertiroit, qansızlıq varmı deyə baxılır. Bir zəhərlənmə yaşadı mı? Qadağalarla böyüyən bir uşaq mu? Ana atası boşanmış mı? Çox zorakılığa məruz qalmış mı ya da şımartılmış bir uşaq mu? Bunların hamısına baxılır çünki hamısı hiperaktividə ilə qarışdırılan durumlardandır. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, hiperaktivitenin tanınabilmesi üçün əvvəlcə yeddi yaşından əvvəl başlaması, altı aydan uzun müddətdir davam edir olması lazımdır. Yəni on bir yaşlı uşaq bütün vaxtını o dövrə qədər sakit keçirmiş, sonra birdən hiperaktiv oldu deyilməz.

    İlk ifadə edilər nələrdir?
    İlk ifadə edilər, hərəkətlilik, dürtüsellik və diqqət əskikliyidir. İbtidai məktəb uşaqları ya sinifdə kıpır kıpır olur ya da sıx diqqət əskikliyi yaşayır. Uşaq xəyal dünyasında adının çağırıldığını belə eşitmir. Belə vəziyyətlərdə bilinmelidir ki, bu uşaqda diqqət əskikliyi ola bilər. Ya da bir anda taxtaya atılır sırasını gözləmir, insanlara icazə vermir. O zaman da bu uşaqda bir problem ola bilər mi deyə baxmaq lazımdır.

    Diqqət əskikliyi pozuqluğu və hiperaktiv uşaqlar deyildiyində sırasıyla nələrdən söz edilə bilər?
    Hamımız yerində dayana bilməyən, söz dinləməz, yaramaz, sakar və ya diqqətsiz uşaqları bilərik. Bunlar bəzən ailələrinin, çoxu dəfə müəllimlərin, yəni az qala hər yerdə hər kəsin səbrini taşırırlar. Heç yerlərində dayana bilməyən uşaqlardır bunlar. Həddindən artıq hərəkətli, dayanmadan bir yerlərə tırmanıp enən, kıpır kıpır kıpırdanan, tez-tez qəza edən uşaqları düşünün. Başladıqları heç bir işi bitirmeyip, dayanmadan başqa şeylər edən, əsassız, arsız, uyğunlaşmasız görünüşündədir. Tepkisellik və ya dürtüsellik deyə adlandıra Impulsivite halı vardır. Bunu qısaca düşünmədən hərəkətə keçmə olaraq təyin edə bilərik. Unutqan, yaddaşları zəifdir bu uşaqların. Ümumiyyətlə cəmiyyətdən qəbul görməyən bu hallar davranış pozuqluqlarını zamanla daha da kötüleşebilir. Məsələn zamanla ortaya təcavüzkarlıq və şiddət hadisələri çıxa bilər. Məktəbdə müvəffəqiyyətsizlik söz mövzusudur. Qaydalara qəsdli olaraq etiraz etməkdən çox Düşüncəsizcə pozuntu səbəbiylə özlərini intizama problem yaşayan uşaqlar olaraq taparlar. Erişkinlerle əlaqələri normal diqqət və çəkinməniz olmaması səbəbiylə tez-tez ictimai olaraq pozulmuşdur. Digər uşaqlar arasında da məşhur deyillər və təcrid hala gələ bilirlər. Özsaygıları azalar. Tez-tez hirs keşikləri görülər. Ətrafdan gələn və davamlı artan şikayətlər nəhayət bir şeylər edilməsi lazım olduğu siqnallarını verir. İlk ağla gələn sual budur: Görəsən bu uşaq normal mi?

    Nə vaxt bir xəstəlik olaraq görülə bilər?
    Son illərdə diqqət əskikliyi və hiperaktividə pozuqluğu (DHEB) deyimi hər yerdə duyulur oldu. Ancaq hər hərəkətli uşaq hiperaktiv deyil. Bu faktı normal uşaq davranışlarından ayırd etməmiz lazımdır. Çünki qəti diaqnoz qoyulmadan dərman müalicəsi edilməz. Davranış pozuqluqlarında məsləhət xidmətləri ön plana çıxar. Beynəlxalq Xəstəlik təsnifatı (ICD) bu şəkildə tərif edir hiperkinetik pozuqluqları: Erkən dövrdə başlama (ümumiyyətlə həyatın ilk 5 ili içində), pis mütəşəkkil olmuş, yaxşı regüle edilməmiş həddindən artıq aktiviteyle birlikdə bilişsel olaraq katılınan fəaliyyətlərdə israrın və bir fəaliyyəti tamamlamadan digərinə keçmə meylinin olmasıyla xarakterizə bir qrup xəstəlikdir. Digər bir çox anormallikle də əlaqəli ola bilər. Həddindən artıq hərəkətlilik, diqqət əskikliyi və impulsivitenin üç əsas əlamət olaraq sayılmasına baxmayaraq bilmək lazımdır ki, xüsusilə qız uşaqlarında hiperaktividə olmadan da yalnız diqqət əskikliyi pozuqluğu tapıla bilər. Bu fakt dərslərdə sanki yuxu görürmüş kimi oturan qız uşaqlarında ayırıcı tanı olaraq düşünülməlidir.

    Diaqnoz üçün hara müraciət edilməli?
    Diqqət əskikliyi və hiperaktividə pozuqluğunun diaqnozu şübhəsiz bu mövzu üzərinə ixtisaslaşmış adam və ya təşkilatlar tərəfindən etməlidir. Burada ilk sırada Uşaq və Ergen Psikiyastristleri, və Psixoloqlar saymaq lazımdır. Təşkilat olaraq ayrıca İctimai Pediatri Mərkəzləri, Məktəb Məsləhət Xidmətləri düşünülə.

    Hansı müayinə lazımlıdır?
    Diqqət əskikliyi və hiperaktividə pozuqluğu diaqnozunu qoymaq üçün bir çox testin edilməsi lazımdır. Həkimlər hər şeydən əvvəl eyni şikayətləri göstərən başqa bir xəstəlik olub olmadığını axtarırlar. Məsələn guatr kimi tanınan tiroid vəzinin çox işləməsi və ya qansızlıq. Süreğen güllə zəhərlənməsi, ekoloji faktorlar da düşünülməlidir. Bu səbəblərə görə, ümumiyyətlə qan müayinəsi edilər. Davranış sərhədlərini göstermeme, çox şişirtmək, nizamsız və əsassız təhsil, dayaq atma, həddindən artıq televiziyaya baxma kimi uşaq yetişdirmədə edilən bəzi səhvlərin və ya müxtəlif ailəvi problemlərin bənzər şikayətlərə gətirib açdıqları bilinməkdədir. Bilişsel funksiyaların pozulması, motor ilə dil inkişafındakı gecikmelerin nisbətsiz olaraq tez-tez görülməsi səbəbiylə psixoloji testlər, zəka testi, inkişaf testləri edilməlidir. Bundan başqa qəbul etmə pozuqluqlarının tapılıb olmadığı tepit edilməlidir. Müşahidə formalarının doldurulması tanıda köməkçi olar. Xəstəliyin doğru diaqnoz edilməsi bir neçə həftə ala bilər.

    Müalicə mövzusunda nələr deyilə bilər?
    Qəti diaqnoz qoyulduğunda uzun davamlı dərman müalicəsi çox fayda edər. Dərman müalicəsi həkim nəzarəti altında tətbiq olunur. Müalicədə istifadə edilən dərman Methylphenidat (Firma adları: Ritalin, Medikinet) uzun müddətdir məlumdur. Müalicəyə başlamadan əvvəl tanı bir həkim tərəfindən qoyulmalıdır. Bu dərman ancaq lazımi bütün testlər edildikdən, diaqnoz qəti olaraq qoyulduqdan sonra verilir. Motor və ya qəbul etmə pozuqluqlarında ergoterapi tapşırıqları düşünülə. Dərman müalicəsinin ilə yanaşı uşaq yetişdirmə mövzusunda mütəxəssis məsləhət ilə uşaqlara davranışsal yanaşma üsullarının təkrar nəzərdən keçirilməsi çox əhəmiyyətlidir. Ailesel problemlərdə "Sistemik Ailə Terapisi" həll tapmaqda köməkçi ola bilər. Döyüb dayaq atma kimi cəzalandırmaları problemləri daha pisə aparar. Uşaqlarımızı yetişdirərkən məzəmmət çox mükafatlandırma üsuluna başvurmalıyız. Ancaq bu intizamsız yetişdirmə mənasını verməz əlbəttə. Yalnız uşaqlar çox hərəkətli və ya məktəbdə müvəffəqiyyətsiz deyərək dərman verilməsi təhlükəlidir. Dərmanın yuxu və iştah dəyişikliyi, bəzən tiklerin artması kimi yan təsirləri olmasına baxmayaraq doğru diaqnoz qoyulduğunda və davamlı həkim nəzarəti altında olduqda bir problem çıxmaz. Bu vəziyyətlərdə ümumiyyətlə Methylphenidat yaxşı nəticələr verir. Əhəmiyyətli olan əvvəldən diqqət əskikliyi pozuqluğunu təqlid edən digər xəstəliklərin olmadığının kanıtlanmasıdır. Buna bənzər göstəricilər tiroit pozuqluğu, sara, görmə və ya eşitmə yetersizliklerinde də görülə bilər. Kurşun zəhərlənməsi, zəka geriliyi, ruhi xəstəliklər həmçinin ictimai və ya ailə ətrafındakı dəyişmələrdə də rast gəlinə bilər. Məsələn ana babadaki ruhi pozuqluqlar, uşağı şişirtmək, əsəbilik, uyğun olmayan məktəbə göndərmək, ana atanın ayrılma vəziyyəti evdəki nizamsızlıq, və s. hallarda ola bilər. Davranış müalicəsi və ya sistemik ailə müalicəsi, ekoloji cəhdlər çoxu dəfə tək başına müsbət nəticələr verə bilər. Dərman müalicəsinə qərar verilsə bu müalicə üsullarıyla birlikdə icra edilməsi daha faydalı olar. Karşılanmamış romantik və eğitimsel gereksinimler tapıldığında dərmanların faydalı təsirləri mənalı dərəcədə düşər. Bu uşaqlara qarşı uyğun davranış forması, ailələrə dəstək möhkəmə və istək halında təlimçiləri məlumat vermə müalicədə təsirli olar. Uşaqlara qarşı qərarlı, tutarlı davranma, cəzalandırma yerinə müsbət inkişafları mükafatlandırmağı ön planda tutulmalıdır. Danışarkən mümkün dərəcə uşağın gözünə baxma, bəzən kürəyini və ya əlini tutaraq toxunma yaxşı nəticə verir. Məktəbdə uşaq ön tərəfə, sakit bir uşağın yanına və müəllimin görə biləcəyi, tez gedib toxunaraq təmas qura biləcəyi və uyarabileceği bir yerə oturtulmalıdır. Ergoterapi müalicəsi qəbul etmə pozuqluqları var isə tətbiq olunur. Bu algısal inkişafın, bacarıqların, qabiliyyətlərin dəstəklənməsi və inkişaf etdirilməsi baxımından müsbət ola bilər. Öyrənmə çatışmazlıqlar varsa pedaqoji üsullarla qarşılanır. Uşaqlara lazımi vaxt ayrılmalı sakit və izah edərək ünsiyyət yaşına uyğun bir şəkildə təmin edilməlidir. Ana atanın və ailənin rolu çox əhəmiyyətlidir.

    Bir neçə nümunə hadisə.

    Danışması gecikmiş bir uşaq idi
    Üç il yarım yaşındakı bir uşağı gətirmişdi ailəsi. Uşağın danışması gecikmişti amma ana, "mənim uşağım hərəkətli, yerində dayanmır" deyərək gəlmişdi. İnkişafı normaldi amma danışması bir neçə ay geridən gəlirdi. Və müalicə əsnasında uşaqda həddindən artıq hərəkətlilik yox idi. Ailənin izahatına görə, uşaq uyumuyor, yemək yemirdi. Nə qədər çöldə gezse də bir cür yorulmuyordu. Görüşdə çox hərəkətli görünmədiyini ailədən alınan bu məlumat çox əhəmiyyətli idi. Diqqət əskikliyi hiperaktividə olan uşaqlarda danışma çətinliyi də görülə bilir. Bu uşaq ailənin anlatımlarına baxıldığında, belə bir problem yaşayırdı. İlk görüşdə dərman verməyi düşünmədik. Üç yaş iki aylıq olması bunda bir faktor idi. İlk qiymətləndirməmiz sonra evə gedəndə uşağın uyğunlaşmaya şəkli dəyişdi. Otağına fərqli bir hava verildi. Yemekler onun istəyəcəyi şəkildə planlandı. Gündə üç dəfə çölə çıxarıldı amma buna baxmayaraq uşaq eynilə davam etdi. Ailə dərmansız müalicədən yanaydı amma müalicənin davamında dərmanla müalicəyə davam etməyi lazım gördük. Nəticə müvəffəqiyyətli idi. Uşağın diqqəti çox dağınıq olduğu üçün xaricdən gələn siqnalları ala bilmir və danışmağı toparlayamıyordu.

    Beş yaş diqqət əskikliyi var idi
    Beş yaş səkkiz aylıq bir uşaq. Gəldiklərində məktəbə başlayacağı zaman diqqət əskikliyi olduğu deyilmişdi. Kliniğimize nöropsikolojik testlər edildi. Gelişimsel test edildi. Bu yaş uşağına zəka testi də edilir. Şəxsi, sosial, testlərə baxılır. Hamısına baxıb qiymətləndirdik. Daha sonra 4-8 yaş arasında uşaqlara tətbiq etdiyimiz əl, göz kordinasiyasını, vizual qavrayış testiye edərək gələcəkdə diqqət əskikliyi yaşayıb yaşamayacağını anlamağa çalışdıq. Bunlara əlavə olaraq məktəbə hazırlıq testi, şifahi, ədədi bacarıq sahələri, işitsel edən kimi testləri də tətbiq. Bütün bunların sonunda uşaqda hiperaktividə olmadığı görüldü amma sıx diqqət əskikliyi var idi. Təhsili buna görə etdik. Kağız qələm təhsili dediyimiz, əl göz kordinasiyasını, şəkil zəmini əlaqəsini köçürəcək işlər görüldü. Türkiyədə yalnız Mərkəzimizdə tətbiq olunan rehacom sistemi var. İdrak mühakiməsini inkişaf etdirmək üzrə qurulub kompüterli bir iş sistemi bu. Frontal bölgədə diqqəti artıran işlər görürük. Uşağın müalicəsi uğurla davam edir.

    On dörd yaşında davranış pozuqluğu var idi
    Digər bir nümunə, 14 yaşında bir uşaq. Keçmişində hiperaktividə və diqqət əskikliyi diaqnozu qoyulmamışdı. Kliniğimize davranış pozuqluğu ilə gəldi. Hiperaktividə və diqqət pozuqluğu müalicə edilmədiyində davranış problemi meydana gəlir. Kontrolsüzlük var idi, hirs partlaması yaşayırdı. Evdə şiddət tətbiq edirdi. Məktəb yoldaşları ilə döyüşürdü. Şiddət filmleri izləyirdi. Ekoloji razılıq etdik. Ana ilə necə davranacağına bağlı işləriylə birlikdə uşağa diqqət işləri edildi. Müalicə uğurla nəticələndi.

    Otistik uşaq və hiperaktividə problemi
    Otizm nədir?
    Çox ümumi olaraq məşhur gelişimsel pozuqluq yelpiyi içində bir pozuqluqdur. Ümumi olaraq davranışlardaki ətrafa olan marağın əskikliyi, qarşılıqlı iletişimdeki əskiklik, ünsiyyət becerilerindeki əksiklik olaraq təyin oluna bilər. On iki yaşında bir uşaq idi. Ağır otistik bir vakaydı. Eyni zamanda mental reterdasyonu var idi. Ev içində həddindən artıq hərəkətli bir uşaq idi, göz əlaqəsi yox idi. Yemək yemir, enerjisini boşaltamıyordu. Ajitasyonu çox çox idi. Bu vəziyyətdə madikal müalicə lazım idi. Test qədər də mümkün olmadığından müşahidələr əhəmiyyət qazanır. Bu nöqtədə ən əhəmiyyətli məlumat aldığımız insanlar ailə fərdləri olur. İkincisi olaraq da klinika müşahidə əhəmiyyətli. Buna görə qərar veririk. Əgər uşaq hiperaktiv isə bir psixiatriya eksperti görür.

    Manik fazda olanlarla hiperaktiv qarışar mı?
    Hiperaktiv olduqları düşünülərək müalicə edilən xəstələr var amma əslində manik fazda olurlar bu uşaqlar. Hər hərəkətli uşaq hiperaktiv deyil. Manik xəstələri ayırd etmək üçün hərəkətliliklə yanaşı, duyğu vəziyyətində də bir çoxluq olmalıdır. Məsələn uşaq özünü çox yaxşı hiss edər və davranışları da bunu dəstəkləyir. Hiperaktiv uşaqlarda isə bu vəziyyət keçicidir. Bundan başqa manik fazdaki uşağın erotomanik deyilən cinsi impulsları artır və çox pul xərcləyər.

    Hansı narahatlıqlar hiperaktiviteye zəmin hazırlayar?
    Hiperaktividə diqqət əskikliyi pozuqluğunda olar, mental reterdasyonda olar və bununla birlikdə inkişaf edə bilər. Zeka üzrü olanlarda da həmçinin bu ola bilər. Otizm və buna bənzər məşhur gelişimsel problemlərdə olar. Bu həddindən artıq hərəkətlilik deməkdir. Bipolar pozuqluğun mane mərhələsində də olar.

    Hiperaktivitenin səbəb olduğu narahatlıqlar hansılardır?
    Diqqət əskikliyi hiperaktividə pozuqluğu, manik mərhələ ilə qarışır. Manik bir xəstə bəzən hiperaktividə deyərək müalicə edilə bilir. Böyük əksəriyyətinin yüzdə 30'luk qisimi özbaşına yetkinlik dövründə düzələr. Bir qisimi davranış pozuqluğu əlavə olunaraq böyüyər. Cəmiyyətə uyğunlaşma təmin edə bilməmə kimi problemlər yaşanar. Bir qisimi də diqqət əskikliyi ilə gedər buda gələcəkdə iş həyatını pozar.

    Müalicə olmasa bu problem nələrə gətirib çıxarar?
    Özünə inam əskikliyi yaşayır. Öz qardaşlarının sosyokültürel inkişafına baxılsa bu uşağın həyatı onlara görə daha alt səviyyədə olduğu görülər.

    Cəmiyyətdə görülmə nisbəti nədir?
    Üz uşağın 4-5'inde görülər. Hər sinifdə vardır. Kişi uşaqlarında qızlara görə daha çoxdur. Kişi uşaqlarda tanı çox asan qoyulur, yaramazdırlar çünki. Qızlar da hərəkət ön planda olmadığından gözə batmaz. Bu səbəblə daha gec diaqnoz qoyular.

    Müalicə müddəti uzun müddətli ola bilərmi?
    İki aşamalıdır. Anlıq müalicə və uzun müddətli müalicədir bunlar. Anlıq müalicə məktəb uyğunlaşmasını təmin etmək, dərs işini və ailə uyğunlaşmasını həll etməkdir. Uzun müddətli müalicə isə uyğunlaşma problemləri və şəxsiyyət inkişafı ilə əlaqədar ediləcəklər olanlardır. Şəxsiyyət inkişafı əsnasında bu uşaqlarda bəzi quruluş daşları meydana gəlməmiş olur. Bu uşaqlara davamlı xəbərdarlıq etmək özünə inamı azaldır. Öyrənmə prosesi pozulur və harada necə davranacağını öğrenemiyor. Səhv öyrənir. Bunları tək-tək düzəltmək lazımdır.

    Ailənin fərq etməsi üçün nələr lazımdır?
    Uşaq diqqətsizcə səhvlər edər. Fərqli rəng corab geyə bilər. Əşyalarını tez-tez unudar onlara sahib çıxa bilməz. Seslenildiğinde duymuyormuş kimi bir havası vardır. Özüylə danışdığınızda dinlemiyormuş təəssüratı verər. O ankı diqqətləri yaxşıdır amma iradi diqqət deyilən bir şeyə uzun müddət konsentrə olması yoxdur. Ailələrin bu əlamətlər diqqət etmələri yerində olar.
    Müalicə müddətində nələr var?
    Bilişsel davranışçı müalicələr edilə bilər. Mühiti redaktə etmək üçün ailə məsləhətçiliyi alınmalıdır. Əvvəl özünə inam qazandırırıq. Bir tapşırıq veririk və buna müəyyən bir müddət təyin edirik. Bu başarıldığında uşaq mükafat alır. Afərin deyilir sonra ikinci ödev keçilir. Bunlar əsasən kağız qələm ilə edilən tapşırıqlar şəklində olur. Ya da ünsiyyət becerilirini artırıcı tapşırıqlar şəklində təşkil. Bir hekayə oxunur və nəticəsi təxmin edilməyə çalışılır. Uşaq hər gördüyü müsbət davranış üçün mükafat alarkən edə bilmədikləri üçün bir şey almır.
    Dürtüsel uşaqlarda gördüyümüz işlərdə davranışını etmədən əvvəl dur və düşün deyirik. Bu şəkildə uşaq əvvəl dayanmağa sonra düşünməyə sonra da hərəkət etməyə alıştırılıyor. Hiperaktivitesi yüksək olanlarda müəyyən dəqiqələr qoyulur. Müəyyən hissələrə bölünür vaxt və qısa tapşırıqlar verilir. Ümumiyyətlə 'hiperaktiv uşaqlar ağıllı olur' şəklində bilinən səhv bir qanı vardır. Hiperaktivitenin zəka ilə əlaqəsi yoxdur. Hər zəka yaş görülə bilər. Yalnız zəka bir az yüksək olduğu üçün dərs müvəffəqiyyəti yaxşı gedir və vəziyyət kamuflyaj olur.

    Davranışçı müalicələr aparılır. Uşağın gələcək üçün özünə inamını pozmayacaq ailə təhsili lazımlıdır. Görməməzlikdən gəlinə biləcək şeylər üçün uşağı öyrətdimsə lazım. Fincanı salıb kırmasına, qoşmasına mane olunmamalıdır. Xəbərdar etmək yerinə ailələr toxunulmaması lazım olan şeyləri aradan kaldırmalıdırlar.

    Müalicə mərhələsi
    Ən çox öndə gedən semptoma görə qiymətləndirib müalicəni ona görə yönlendiriyoruz. Ən çox istifadə edilən dərmanlar xəbərdarlıqçı dərmanlardır. Bunlar əks təsir edir və hərəkətliliyi azaldır. Dərman müalicəsinin uzun bir müddəti var. Burada ailənin gücü də dövrəyə girir maliyyə olaraq. Bu müalicə planında əgər dərman müalicəsi iştirak almazsa çox daha uzun sürər. Dərmanla müalicəsi psixoterapiya ilə birlikdə aparılmalıdır.

    Ətraflarında yaşayanlara təkliflər
    * Sinifdə müvəffəqiyyətli bir uşağın yanına oturtmalı, ön sıraya oturtmaları yaxşı olar, qısa tapşırıqlar verib onları nəzarət etmək lazımdır.
    * Ana və ata uşağın dərs çalışdığı mühiti diqqəti pozmayacaq tərzdə tənzimləməsi lazımdır. Uşağı ürəkləndirmək və nəaliyyətlərində onu mükafatlandırmaq unudulmamalıdır. Uşaqla zıtlaşmamalıdır. Müvəffəqiyyət əldə etmək üçün addım-addım getmək lazımdır.
    * Dərman müalicəsinin ən az iki il sürdüyü və səbr lazım olduğu bilinməlidir.
    * Müalicə edilməzsə davranış pozuqluğu yüzdə 40 nisbətində olmaqdadır.
    * Suça bulaşıp həbsə girmə, qəza etmə, spirt və narkotik asılısı olma riskləri çoxdur.
    * Ananın hamiləlik müddətində yaşadığı çətinliklər vardır. Stress səbəbi ilə yuxu nizamı pozular. Buda bəzi hallarda hiperaktiviteye səbəb ola bilməkdədir. Ananın kokain istifadə etməsi də hiperaktiviteye səbəb ola bilir.

    Yekunlaşdırsaq;
    Diqqət əskikliyi hiperaktividə pozuqluğu üç təməl xüsusiyyət göstərməkdədir.
    Bunlar həddindən artıq hərəkətlilik, dürtüsellik (istəkləri təxirə salmaqda çətinlik) və diqqət əskikliyidir.
    Həddindən artıq Hareketlilik: Uşaqlar yeniyetmələrə görə daha canlı və hərəkətlidir. Ancaq bu hərəkətlilik uşağın öz yaşıtlarıyla müqayisə diqqətə çarpan səviyyədə daha çox olduqda həddindən artıq hareketlilikten söz edilər. Bundan başqa bu hərəkətlilik, oyun, anaokulu və məktəb kimi gündəlik funksiyalarda ailə və ya müəllimlər üçün problem meydana gətirdiyində həddindən artıq hərəkətlidir deyə xarakterizə edilər.
    Diqqət Problemləri: Diqqətin bir nöqtəyə toplanabilmesinde çətinlik, xarici xəbərdar edənlərlə diqqətin çox asan dağıla, unutqanlıq, əşyalarını və ya oyuncaqlarını tez-tez itirmə və nizamsızlıq kimi əlamətlər diqqət problemləri olduğunu göstərir.

#05.10.2011 09:36 0 0 0